دانلود دعا از نوحه با صدا مداحی جدید مولودی روایت حکایت داستان حدیث ۹۰

دانلود جدیدترین نوحه مداحی ها مراثی روضه دعاهای زیبا با معنی احادیث حکایات روایات کمیل معراج بوی سیب ۱۳۸۹ ۱۳۹۰ کریمی قطری ذاکر

دانلود دعا از نوحه با صدا مداحی جدید مولودی روایت حکایت داستان حدیث ۹۰

دانلود جدیدترین نوحه مداحی ها مراثی روضه دعاهای زیبا با معنی احادیث حکایات روایات کمیل معراج بوی سیب ۱۳۸۹ ۱۳۹۰ کریمی قطری ذاکر

برگزیده، خلاصه و چکیده تفسیر نمونه - قسمت 1

برگزیده، خلاصه و چکیده تفسیر نمونه - قسمت 1


در ادامه مطلب

فهرست
   پیشگفتار .
   سوره اعراف [7] .
   محتواى سوره :
   فضیلت تلاوت این سوره :
   به نام خداوند بخشنده بخشایشگر .
   اقوامى که نابود شدند ! .
   بازپرسى عمومى ! .
   سؤال براى چیست ؟ .
   مقام با عظمت انسان در جهان هستى ! .
   ماجراى سرکشى و عصیان ابلیس ! .
   وسوسه هاى شیطانى در لباسهاى دلپذیر! .
   شجره ممنوعه چه درختى بوده است ؟ .
   آیا آدم گناه کرد ؟ .
   بازگشت آدم به سوى خدا ! .
   اخطار به همه فرزندان آدم ! .
   لباس در گذشته و حال ـ .
   محرمات الهى ! .
   هر جمعیتى سرانجامى دارد! .
   دستور دیگرى به همه فرزندان آدم ! .
   درگیرى پیشوایان و پیروان گمراه در دوزخ ! .
   آرامش کامل و سعادت جاویدان ! .
   اعراف گذرگاه مهمى به سوى بهشت ! .
   ((اصحاب اعراف )) چه کسانى هستند؟ .
   نعمتهاى بهشتى بر دوزخیان حرام است ! .
   آیا جهان در شش روز آفریده شده ؟ .
   ((عرش )) چیست ؟ .
   شرایط اجابت دعا:
   رسالت نوح نخستین پیامبر اولوالعزم :
   گوشه اى از سرگذشت قوم هود:
   سرگذشت عبرت انگیز قوم ثمود! .
   قوم ثمود به چه وسیله نابود شدند ؟ .
   سرنوشت دردناک قوم لوط:
   رسالت شعیب در مدین :
   آغاز جز نهم قرآن مجید .
   اگر هشدارها مؤثر نیفتد:
   عمران و آبادى در سایه ایمان و تقوا:
   خاطره درگیریهاى موسى و فرعون ! .
   مبارزه شروع مى شود! .
   چگونه سرانجام حق پیروز شد؟ .
   تهدیدهاى بیهوده ! .
   مجازاتهاى بیدارکننده ! .
   بلاهاى پى درپى و رنگارنگ ! .
   پیمان شکنیهاى مکرر ! .
   سرانجام دردناک قوم فرعون ! .
   پیشنهاد بت سازى به موسى ! .
   وعده گاه بزرگ ! .
   حدیث ((منزلت )):
   تقاضاى مشاهده پروردگار ! .
   آیا مشاهده خدا امکان پذیر است ؟ .
   الواح تورات ! .
   سرنوشت متکبران ـ .
   آغاز گوساله پرستى یهود:
   چگونه گوساله طلایى صدا کرد؟ .
   عکس العمل شدید در برابر گوساله پرستان ! .
   نمایندگان بنى اسرائیل در میعادگاه خدا! .
   از چنین پیامبرى پیروى کنید:
   نکته ها:
   1ـ پنج دلیل براى نبوت در یک آیه ! .
   2ـ بشارت ظهور پیامبر در کتب عهدین :
   دعوت جهانى پیامبر:
   گوشه اى از نعمتهاى خدا به بنى اسرائیل :
   یک سرگذشت عبرت انگیز ! .
   چگونه دست به گناه زدند؟ .
   چه کسانى رهایى یافتند؟ .
   پراکندگى یهود ! .
   آخرین سخن در باره قوم یهود:
   پیمان نخستین و عالم ذر:
   دانشمندى که در خدمت فراعنه در آمد:
   بعلم باعورا دانشمند دنیاپرست و منحرف ـ .
   نشانه هاى دوزخیان :
   مجازات استدراج :
   تهمتها و بهانه هاـ .
   کى قیامت برپا مى شود؟ .
   اسرار نهان را فقط خدا مى داندـ .
   کفران یک نعمت بزرگ ! .
   معبودهاى بى ارزش :
   وسوسه هاى شیطان :
   به هنگام شنیدن تلاوت قرآن خاموش باشید:
   سوره انفال [8] .
   دورنما و فشرده مباحث این سوره :
   انفال چیست ؟ .
   پنج صفت ویژه مؤمنان :
   غزوه بدر نخستین درگیرى مسلحانه اسلام و کفر:
   درسهایى آموزنده در میدان بدر:
   فرار از جهاد ممنوع ! .
   شنوندگان ناشنوا ! .
   دعوت به سوى حیات و زندگى :
   ایمان و روشن بینى :
   سرآغاز هجرت ـ .
   بیهوده گویان ! .
   آغاز جز دهم قرآن مجید .
   خمس یک دستور مهم اسلامى :
   منظور از سهم خدا چیست ؟ .
   شش دستور دیگر در زمینه جهاد ! .
   مشرکان و منافقان و وسوسه هاى شیطانى :
   آیا شیطان از طریق وسوسه یا از طریق تشکل ظاهر شد؟ .
   یک سنت تغییرناپذیر:
   شدت عمل در برابر پیمان شکنان :
   افزایش قدرت جنگى و هدف آن :
   منتظر برابرى قوا نباشید:
   اسیران جنگى :
   چهار گروه مختلف :
   سوره توبه [9] .
   1ـ نامهاى این سوره :
   2ـ تاریخچه نزول سوره :
   3ـ محتواى سوره :
   4ـ چرا این سوره ((بسم اللّه )) ندارد ؟ .
   پیمانهاى مشرکان الغا مى شود ! .
   آنها که پیمانشان محترم است :
   شدت عمل توام با نرمش :
   تجاوزکاران پیمان شکن ! .
   عمران مسجد در صلاحیت همه کس نیست :
   اهمیت بناى مساجد:
   مقیاس افتخار و فضیلت ! .
   همه چیز فداى هدف و براى خدا ! .
   انبوه جمعیت به تنهایى کارى نمى کند:
   غزوه عبرت انگیز حنین :
   مشرکان حق ورود به مسجدالحرام را ندارند! .
   وظیفه ما در برابر اهل کتاب :
   جزیه چیست ؟ .
   بت پرستى اهل کتاب :
   عزیر کیست ؟ .
   قرآن و قیام مهدى (عج ):
   کنز ممنوع است ! .
   جمع ثروت تا چه اندازه ((کنز)) محسوب مى شود ؟ .
   کیفر ثروت اندوزان ! .
   آتش بس اجبارى ! .
   خداوند پیامبرش را در حساسترین لحظات تنها نگذارد! .
   تن پروران طماع ! .
   سعى کن منافقان را بشناسى :
   عدمشان , به ز وجود! .
   منافقان بهانه تراش ! .
   نشانه دیگرى از منافقان ! .
   خودخواهان بى منطق :
   مصارف زکات و ریزه کاریهاى آن :
   نکته ها:
   1ـ فرق میان ((فقیر)) و ((مسکین )):
   2ـ تقسیم زکات به هشت قسمت مساوى :
   3ـ نقش زکات در اسلام :
   این حسن است نه عیب ! .
   قیافه حق به جانب منافقان ! .
   برنامه خطرناک دیگرى از منافقان :
   نشانه هاى منافقان :
   تکرار تاریخ و درس عبرت ! .
   نشانه هاى مؤمنان راستین :
   پیکار با کفار و منافقان :
   توطئه خطرناک ! .
   منافقان کم ظرفیتند! .
   کارشکنى منافقان :
   اهمیت به کیفیت کار است نه کمیت :
   باز هم کارشکنى منافقان :
   روش محکمتر در برابر منافقان :
   معذورانى که از عشق جهاد اشک مى ریختند! .
   آغاز جز یازدهم قرآن مجید .
   به عذرها و سوگندهاى دروغینشان اعتنا نکنید! .
   بادیه نشینان سنگدل و با ایمان :
   پیشگامان اسلام ! .
   توبه کاران ـ .
   زکات عامل پاکى فرد و جامعه :
   مساله عرض اعمال :
   بتخانه اى در چهره مسجد! .
   یک تجارت بى نظیر ! .
   هرگونه پیوندى با دشمنان باید قطع شود:
   مجازات پس از تبیین ـ .
   زندان محاصره اجتماعى گنهکاران ! .
   با صادقان باشید:
   مشکلات مجاهدان بى پاداش نمى ماند:
   جهاد با جهل و جهاد با دشمن ـ .
   دشمنان نزدیکتر را دریابید! .
   تاثیر آیات قرآن بر دلهاى آماده و آلوده :
   آخرین آیات قرآن مجید:
   سوره یونس [10] .
   محتوا و فضیلت این سوره :
   رسالت پیامبر(ص ):
   خداشناسى و معاد:
   گوشه اى از آیات عظمت خدا:
   بهشتیان و دوزخیان :
   انسانهاى خودرو! .
   ستمگران پیشین و شما:
   معبودهاى بى خاصیت :
   معجزات اقتراحى :
   دورنماى زندگى دنیا:
   روسفیدان و روسیاهان ! .
   یک صحنه از رستاخیز بت پرستان ! .
   یکى از نشانه هاى حق و باطل :
   عظمت و حقانیت دعوت قرآن :
   کوران و کران ! .
   مجازات الهى در دست من نیست ! .
   در مجازات الهى تردید نکنید ! .
   قرآن رحمت بزرگ الهى ! .
   آرامش روح در سایه ایمان ! .
   قسمتى از آیات عظمت خداوند:
   گوشه اى از مبارزات نوح :
   رسولان بعد از نوح :
   بخشى از مبارزات موسى و هارون :
   مرحله دوم مبارزه موسى :
   سومین مرحله مبارزه موسى با طاغوت مصر:
   مرحله چهارم , دوران سازندگى براى انقلاب :
   آخرین فصل مبارزه با ستمگران :
   تردید به خود راه مده ! .
   تنهایک گروه به موقع ایمان آوردند! .
   ماجراى ایمان آوردن قوم یونس :
   ایمان اجبارى بیهوده است ! .
   تربیت و اندرز:
   قاطعیت در برابر مشرکان ! .
   آخرین سخن ! .
   سوره هود[11] .
   محتواى سوره :
   تاثیر معنوى این سوره :
   چهار اصل مهم در دعوت انبیا:
   آغاز جز دوازدهم قرآن مجید .
   همه میهمان اویند! .
   تقسیم ارزاق و تلاش براى زندگى ! .
   هدف آفرینش :
   مؤمنان پرظرفیت و افراد بى ایمان کم ظرفیتند! .
   امت معدوده و یاران حضرت مهدى (عج ):
   قرآن معجزه جاویدان ـ .
   زیانکارترین مردم :
   سرگذشت تکان دهنده نوح و قومش :
   من هیچ فرد با ایمانى را طرد نمى کنم ! .
   حرف بس است , مجازات کو ؟ .
   تصفیه شروع مى شود! .
   کشتى نوح ـ .
   طوفان شروع مى شود ! .
   درسهاى تربیتى در طوفان نوح :
   1ـ پاکسازى روى زمین :
   2ـ مجازات با طوفان چرا ؟ .
   3ـ پناهگاههاى پوشالى :
   4ـ کشتى نجات :
   پایان یک ماجرا! .
   سرگذشت دردناک فرزند نوح :
   نوح به سلامت فرود آمد ! .
   بت شکن شجاع ! .
   توحید خمیر مایه دعوت همه پیامبران ـ .
   منطق نیرومند هود! .
   لعن و نفرین ابدى بر این قوم ستمگر! .
   آغاز سرگذشت قوم ثمود:
   پیوند مکتبى ـ .
   سرانجام قوم ثمود:
   فرازى از زندگى بت شکن بزرگ ! .
   زندگى ننگین قوم لوط:
   پایان زندگى این گروه ستمکار:
   تحریم همجنس گرایى ـ .
   مدین سرزمین شعیب :
   منطق بى اساس لجوجان :
   تهدیدهاى متقابل شعیب و قومش :
   پایان عمر تبهکاران مدین سس :
   قهرمان مبارزه با فرعون ! .
   سعادت و شقاوت ! .
   سباب سعادت و شقاوت ـ .
   استقامت کن استقامت ! .
   آیه اى پرمحتوا و طاقت فرسا! .
   تکیه بر ظالمان و ستمگران :
   در چه امورى نباید به ظالمان تکیه کرد؟ .
   ((نماز)) و ((صبر)):
   اهمیت فوق العاده نمازـ .
   عامل تباهى جامعه ها ! .
   مطالعه سرگذشت پیشینیان چهار اثر دارد:
   سوره یوسف [12] .
   محتواى سوره :
   3ـ داستان یوسف قبل از اسلام و بعد از آن ـ .
   4ـ چرا بر خلاف سرگذشتهاى سایر انبیا داستان یوسف یک جا بیان شده است ؟ .
   5ـ فضیلت سوره یوسف ـ .
   احسن القصص در برابر تو است ! .
   نقش داستان در زندگى انسانهاـ .
   بارقه امید و آغاز مشکلات :
   رؤیا و خواب دیدن ـ .
   نقشه نهایى کشیده شد:
   نقش ویرانگر حسد در زندگى انسانهاـ .
   صحنه سازى شوم ! .
   دروغ رسوا ! .
   نکته ها:
   1ـ در برابر یک ترک اولى ! .
   2ـ دعاى گیراى یوسف ! .
   به سوى سرزمین مصر:
   در کاخ عزیز مصر! .
   عشق سوزان همسر عزیز مصر! .
   متانت و عفت بیان ـ .
   طشت رسوایى همسر عزیز از بام افتاد! .
   حمایت خدا در لحظات بحرانى ـ .
   توطئه دیگر همسر عزیزمصر:
   زندان به جرم بى گناهى :
   زندان یا کانون تربیت ؟ .
   ماجراى خواب سلطان مصر! .
   تبرئه یوسف از هرگونه اتهام ! .
   آغاز جز سیزدهم قرآن مجید .
   وسف خزانه دار کشور مصر مى شود! .
   پیشنهاد تازه یوسف به برادران :
   چرا یوسف خود را به برادران معرفى نکرد؟ .
   سرانجام موافقت پدر جلب شد! .
   طرحى براى نگهدارى برادر:
   برادران سرافکنده به سوى پدر بازگشتند:
   بکوشید و مایوس نشوید که یاس نشانه کفر است ! .
   سرانجام لطف خدا کار خود را کرد! .
   پایان شب سیه .
   سرانجام کار یوسف و یعقوب و برادران :
   سوره رعد [13] .
   محتواى سوره رعد:
   نشانه هاى خدا در آسمان و زمین و جهان گیاهان :
   تعجب کفار از معاد! .
   باز هم بهانه جویى ! .
   علم بى پایان خدا! .
   محافظان غیبى ! .
   همیشه تغییرات از خود ما است ! .
   بخش دیگرى از نشانه هاى عظمت او:
   منظور از سجده موجودات چیست ؟ .
   بت پرستى چرا ؟ .
   ترسیم دقیقى از منظره حق و باطل :
   مثال , مسائل را همگانى مى سازدـ .
   آنها که دعوت حق را اجابت کردند:
   برنامه اولوالالباب :
   دنیاپرستان تبهکار ! .
   ذکر خدا چیست و چگونه است ؟ .
   هر کار کنى این لجوجان ایمان نمى آورند! .
   چگونه خدا را با بتها قرین مى سازید ؟! .
   خداپرستان و احزاب ! .
   لوح محو و اثبات و ام الکتاب ـ .
   انسانها و جامعه ها از میان مى روند و خدا مى ماند:
   سوره ابراهیم [14] .
   محتواى سوره :
   فضیلت تلاوت این سوره :
   بیرون آمدن از ظلمتها به نور:
   شکر مایه فزونى نعمت و کفر موجب فناست ـ .
   آیا در خدا شک است ؟ .
   تنها بر خدا توکل کنید ! .
   برنامه و سرنوشت جباران عنید:
   خاکسترى بر سینه تندباد! .
   آفرینش براساس حق است :
   گفتگوى صریح شیطان و پیروانش ! .
   شجره طیبه و شجره خبیثه :
   سرانجام کفران نعمتها:
   عظمت انسان از دیدگاه قرآن :
   دعاهاى سازنده ابراهیم بت شکن :
   روزى که چشمها از حرکت باز مى ایستد:
   توطئه هاى ستمگران به جایى نمى رسد:
   آغاز و ختم سوره ابراهیم ـ .
   آغاز جز چهاردهم قرآن مجید .
   سوره حجر [15] .
   محتواى سوره :
   آرزوهاى بیجا ! .
   حفظ قرآن از دست بردها:
   لجاجت و انکار محسوسات :
   شیاطین با شهاب رانده مى شوند! .
   نقش باد و باران :
   آفرینش انسان :
   نعمتهاى هشتگانه بهشت :
   میهمانان ناشناس ؟ .
   سرنوشت گنهکاران قوم لوط:
   پایان زندگى دو قوم ستمگر! .
   مکتبت را آشکارا بگو! .
   سوره نحل [16] .
   محتواى سوره :
   فضیلت تلاوت سوره :
   فرمان عذاب نزدیک است :
   چرا تنها زیتون و نخل و انگور ؟! .
   نعمت کوهها و دریاها و ستارگان :
   آنها که بار گناه دیگران را بر دوش مى کشندـ .
   سرنوشت پاکان و نیکان :
   معاد و پایان گرفتن اختلافها:
   پاداش مهاجران .
   اگر نمى دانید بپرسید:
   انواع مجازاتها در برابر انواع گناهان ! .
   سجده همه مخلوقات و جنبندگان حتى سایه هایشان براى خدا! .
   دین یکى و معبود یکى ! .
   آنجا که تولد دختر ننگ بود! .
   نقش اسلام در احیاى ارزش مقام زن :
   گر حکم شود که مست گیرند ! .
   آبها, میوه ها, دامها:
   پروردگارت به زنبور عسل وسحى فرستاد! .
   سرچشمه تفاوت روزیها:
   دو مثال زنده براى مؤمن و کافر! .
   انواع نعمتهاى مادى و معنوى :
   سایه ها, مسکنها و پوششها:
   آنجا که تمام درها به روى بدکاران بسته مى شود! .
   جامعترین برنامه اجتماعى :
   استحکام پیمانهاى شما دلیل بر ایمان شماست ! .
   دروغ رسوا! .
   زشتى دروغ از دیدگاه اسلام .
   بازگشت کنندگان از اسلام (مرتدین ) .
   آنها که کفران کردند و گرفتار شدند:
   دروغگویان هرگز رستگار نخواهند شد:
   ابراهیم به تنهایى یک امت س بود! .
   ده دستور مهم اخلاقى در مقابله با مخالفان :
   آغاز جز پانزدهم قرآن مجید .
   سوره اسرا [17] .
   محتواى سوره :
   فضیلت تلاوت سوره :
   معراج گاه پیامبر(ص )! .
   دو فساد بزرگ تاریخى بنى اسرائیل :
   مستقیم ترین راه خوشبختى ! .
   مراحل چهارگانه مجازات الهى :
   خطوط زندگى طالبان دنیا و آخرت :
   آیا دنیا و آخرت با هم تضاد دارند؟ .
   توحید و نیکى به پدر و مادر, سرآغاز یک رشته احکام مهم اسلامى :
   احترام پدر و مادر در منطق اسلام ـ .
   رعایت اعتدال در انفاق و بخشش :
   شش حکم مهم ـ .
   فلسفه تحریم زنا .
   تنها از علم پیروى کن :
   متکبر مباش ! .
   مشرک مشو! .
   چگونه از حق فرار مى کنند؟! .
   بى خبران مغرور و موانع شناخت ـ .
   رستاخیز قطعى است ! .
   برخورد منطقى با همه مخالفان :
   تسلیم بهانه جویان نشو! .
   رؤیاى پیامبر(ص ) و شجره ملعونه :
   دامهاى ابلیس ! .
   با این همه نعمت این همه کفران چرا؟! .
   انسان گل سر سبد موجوادت ! .
   چرا انسان برترین مخلوق خداست ؟ .
   نقش رهبرى در اسلام .
   خدایا! مرا به خود وا مگذار .
   توطئه شوم دیگر؟ .
   نماز شب یک عبادت بزرگ روحانى ـ .
   آیه جا الحق و قیام حضرت مهدى (عج ):
   قرآن نسخه شفابخش :
   روح چیست ؟ .
   آنچه دارى از برکت رحمت اوست ! .
   هیچ گاه همانند قرآن را نسخواهند آورد! .
   بهانه همگونى ! .
   چگونه معاد ممکن است ؟ .
   معاد جسمانى ـ .
   با این همه نشانه ها باز ایمان نیاوردند! .

   آخرین بهانه ها! .





زیر نظر: استاد محقق .
آیة اللّه مکارم شیرازى .
برگزیده .
تفسیر نمونه .
جلد دوم .
تحقیق و تنظیم :.
احمد على بابائى .
تفسیر سوره هاى : اعراف انفال توبه یونس هود یوسف رعد ابراهیم حجر نحل اسرا.
پیشگفتار.


گزیده تفسیرنمونه ! .
بـزرگترین سرمایه ما مسلمانان قرآن مجید است معارف , احکام , برنامه زندگى , سیاست اسلامى , راه به سوى قرب خدا, همه و همه را در این کتاب بزرگ آسمانى مى یابیم .
بنابراین , وظیفه هر مسلمان این است که با این کتاب بزرگ دینى خود روزبه روز آشناتر شود این از یکسو.
از سـوى دیـگر آوازه اسلام که بر اثر بیدارى مسلمین در عصرما, و بخصوص بعد از انقلاب اسلامى در سـراسـر جهان پیچیده است , حس کنجکاوى مردم غیرمسلمان جهان را براى آشنایى بیشتر به این کتاب آسمانى برانگیخته است , به همین دلیل در حال حاضر از همه جا تقاضاى ترجمه و تفسیر قرآن به زبانهاى زنده دنیا مى رسد, هر چند متاسفانه جوابگویى کافى براى این تقاضاها نیست , ولى به هرحال باید تلاش کرد و خود را آماده براى پاسخگویى به این تقاضاهاى مطلوب کنیم .
خـوشـبـختانه حضور قرآن در زندگى مسلمانان جهان و بخصوص در محیطکشور ما روز به روز افزایش پیدا مى کند, قاریان بزرگ , حافظان ارجمند, مفسران آگاه در جامعه امروز ما بحمداللّه کم نـیـسـتـنـد, رشته تخصصى تفسیر در حوزه علمیه قم به صورت یکى از رشته هاى تخصصى مهم درآمـده و مـتـقاضیان بسیارى دارد, درس تفسیر نیز از دروس رسمى حوزه ها و از مواد امتحانى است , و در همین راستا((تفسیرنمونه )) نوشته شد, که تفسیرى است سلیس و روان و در عین حال پرمحتوا وناظر به مسائل روز و نیازهاى زمان , و شاید یکى از دلایل گسترش سریع آن همین اقبال عمومى مردم به قرآن مجید است .
گـرچـه براى تهیه این تفسیر به اتفاق گروهى از فضلاى گرامى حوزه علمیه قم (دانشمندان و حـجج اسلام آقایان : محمدرضا آشتیانى محمد جعفر امامى داودالهامى اسداللّه ایمانى عبدالرسول حـسـنـى سـیـد حسن شجاعى سید نوراللّه طباطبائى محمود عبداللهى محسن قرائتى و محمد مـحـمـدى اشـتهاردى ) درمدت پانزده سال زحمات زیادى کشیده شد, ولى با توجه به استقبال فـوق الـعـاده اى کـه از سـوى تـمـام قـشـرهـا و حـتى برادران اهل تسنن از آن به عمل آمد, تمام خـسـتـگـى تـهـیـه آن بـرطـرف گـشت و این امید در دل دوستان بوجود آمد که ان شااللّه اثرى است مقبول در پیشگاه خدا.
مـتـن فارسى این تفسیر دهها بار چاپ و منتشر شده , و ترجمه کامل آن به زبان ((اردو)) در (27) جلد نیز بارها به چاپ رسیده است , و ترجمه کامل آن به زبان ((عربى )) نیز به نام تفسیر ((الامثل )) اخیرا در بیروت به چاپ رسید و در نقاط مختلف کشورهاى اسلامى انتشار یافت .
ترجمه آن به زبان ((انگلیسى )) هم اکنون در دست تهیه است که امیدواریم آن هم به زودى در افق مطبوعات اسلامى ظاهر گردد.
ت ت ت.
بعد از انتشار تفسیرنمونه گروه کثیرى خواهان نشر ((خلاصه )) آن شدند.
چـرا کـه مـایـل بـودنـد بتوانند در وقت کوتاهتر و با هزینه کمتر به محتواى اجمالى آیات , و شرح فشرده اى آشنا شوند, و در بعضى از کلاسهاى درسى که تفسیرقرآن مورد توجه است به عنوان متن درسى از آن بهره گیرى شود.
ایـن درخواست مکرر, ما را بر آن داشت که به فکر تلخیص تمام دوره (27)جلدى تفسیرنمونه , در پـنج جلد بیفتیم ولى این کار آسانى نبود, مدتى در باره آن مطالعه و برنامه ریزى شد و بررسیهاى لازم بـه عمل آمد تا این که فاضل محترم جناب مستطاب آقاى احمد على بابایى که سابقه فعالیت وپـشتکار وحسن سلیقه ایشان در تهیه ((فهرست موضوعى تفسیرنمونه )) بر ما روشن و مسلم بود عـهـده دارانـجـام ایـن مـهـم گـردیـد و در مـدت دو سـال کار مستمر شبانه روزى این مهم به وسیله ایشان انجام گردید.
ایـنـجـانـب نـیز با فکر قاصر خود کرارا بر نوشته هاى ایشان نظارت کردم و درمواردى که نیاز به راهـنـمایى بود به اندازه توانایى مسائل لازم را تذکر دادم , و درمجموع فکر مى کنم بحمداللّه اثرى ارزنـده و پـربـار بـه وجـود آمـده که هم قرآن باترجمه سلیس را در بر دارد و هم تفسیر فشرده و گویایى , براى کسانى که مى خواهندبا یک مراجعه سریع از تفسیر آیات آگاه شوند, مى باشد.
و نام آن برگزیده تفسیر نمونه نهاده شد.
و مـن بـه نـوبـه خـود از زحـمات بى دریغ ایشان تشکر و قدردانى مى کنم ,امیدوارم این خلاصه و فـشـرده کـه گـزیده اى است از قسمتهاى حساس , و حدیث مجملى از آن مفصل , نیز مورد قبول اهل نظر و عموم قشرهاى علاقه مند به قرآن گردد و ذخیره اى براى همه ما در ((یوم الجزا)) باشد.
قم حوزه علمیه .
ناصر مکارم شیرازى .
13 رجب 1414 روز میلاد مسعود امیر مؤمنان حضرت على (ع ).
مطابـق با 6/10/1372.
سوره اعراف [7].

این سوره در ((مکه )) نازل شده و 206 آیه دارد .
محتواى سوره :.

در آغـاز اشاره کوتاه و گویایى به مساله ((مبد و معاد)) کرده ;Š سپس براى احیاى شخصیت انسان , داسـتـان آفرینش آدم را با اهمیت فراوان شرح مى دهد بعدپیمانهایى را که خدا از فرزندان آدم در مسیر هدایت و صلاح گرفته یک یک برمى شمرد.
سپس براى نشان دادن شکست و ناکامى اقوامى که از مسیر توحید و عدالت و پرهیزکارى منحرف مـى شـونـد, و هم براى نشان دادن پیروزى مؤمنان راستین ,سرگذشت بسیارى از اقوام پیشین و انـبـیـاى گـذشـتـه مانند ((نوح )) و ((لوط)) و ((شعیب ))را بیان کرده , و با سرگذشت مشروح بنى اسرائیل و مبارزه ((موسى )) با فرعون این بخش را پایان مى دهد.
در آخـر سـوره بـار دیـگـر بـه مساله مبد و معاد باز مى گردد و انجام و آغاز رابدین وسیله تکمیل مى کند.
فضیلت تلاوت این سوره :.

از امام صادق (ع ) نقل شده که فرمود: ((هر کس سوره اعراف را در هر ماه بخواند در روز قیامت , از کـسـانـى خـواهـد بـود کـه نه ترسى بر آنهاست و نه غمى دارند(من الذین لا خوف علیهم ولاهم یـحـزنون ) و اگر در هر جمعه بخواند, در روزقیامت از کسانى مى باشد که بدون حساب به بهشت مى رود)).
و نـیـز فـرمـود: ((در این سوره آیات محکمه اى است , ((قرائت )) و ((تلاوت )) و((قیام به آنها)) را فـرامـوش نکنید, زیرا اینها روز رستاخیز در پیشگاه خدا براى کسانى که آنها را خوانده اند گواهى مى دهند)).
به نام خداوند بخشنده بخشایشگر.

(آیـه ) در آغـاز این سوره بار دیگر به ((حروف مقطعه )) برخورد مى کنیم که در اینجا چهار حرف : ((الف , لام , میم و صاد)) است (المص ).
مـمـکن است , یکى از اهداف این حروف , جلب توجه شنوندگان , و دعوت آنها به سکوت و استماع بوده باشد, زیرا ذکر این حروف در آغاز سخن , مطلب عجیب و نوظهورى در نظر عرب بود, و حس کنجکاوى آنها را برمى انگیخت , و درنتیجه به دنباله آن نیز گوش فرا مى دادند.
(آیـه ) در ایـن آیـه مـى فـرمـایـد: ((ایـن کتابى است که بر تو نازل شده است , ونباید از ناحیه آن هیچ گونه نگرانى و ناراحتى به خود راه دهى )) (کتاب انزل الیک فلایکن فى صدرک حرج منه ).
جـمـلـه فوق به پیامبر(ص ) دلدارى مى دهد, که چون این آیات از ناحیه خداست , نباید هیچ گونه نگرانى به خود راه دهد, نه نگرانى از جهت عکس العملى که دشمنان لجوج و سرسخت در برابر آن نشان خواهند داد, و نه نگرانى از ناحیه نتیجه و برداشتى که از تبلیغ این رسالت انتظار مى رود.
و در جـمـلـه بعد اضافه مى کند: ((هدف از نزول این کتاب انذار و بیم دادن مردم (از عواقب شوم افـکـار و اعـمـالشان است ) و همچنین تذکر و یادآورى براى مؤمنان راستین )) (لتنذر به وذکرى للمؤمنین ).
(آیه ) سپس روى سخن را به عموم مردم کرده , مى گوید: ((از آنچه ازطرف پروردگارتان بر شما نازل شده است , پیروى کنید)) (اتبعوا ما انزل الیکم من ربکم ) و به این ترتیب , سخن از پیامبر(ص ) و ماموریت و رسالت او شروع مى شودو به وظیفه مردم منتهى مى گردد.
و بـراى تاکید اضافه مى کند: ((از فرمان غیر خداوند پیروى نکنید و از انتخاب ولى و سرپرستى جز او خوددارى نمایید)) (ولا تتبعوا من دونه اولیا).
اما چون آنها که به تمام معنى در برابر حق تسلیمند و از تذکرات , متذکرمى گردند کمند, در پایان آیه مى گوید: ((کمتر متذکر مى شوید)) (قلیلا ما تذکرون ).
از این آیه ضمنا استفاده مى شود که انسان بر سر دو راهى است , یا پذیرش ولایت و رهبرى خداوند, و یـا داخـل شدن در (ولایت ) دیگران , اگر مسیر اول راقبول کند, (ولى ) او تنها خداست , اما اگر تحت ولایت دیگران قرار گیرد, هر روزباید بار کسى را بر دوش گیرد و ارباب تازه اى انتخاب کند .
(آیه ).
اقوامى که نابود شدند !.

این آیه و آیه بعد در واقع ((فهرستى )) است , اجمالى از سرگذشت اقوام متعددى همچون قوم نوح و فرعون و عاد و ثمود و لوط که بعدا خواهد آمد.
قـرآن در ایـنجا به آنهایى که از تعلیمات انبیا سرپیچى مى کنند و به جاى اصلاح خویش و دیگران بـذر فـساد مى پاشند, شدیدا اخطار مى کند که نگاهى به زندگانى اقوام پیشین بیفکنید و ببینید ((چـقـدر از شهرها و آبادیها را ویران کردیم ))ومردم فاسد آنها را به نابودى کشانیدیم ! (وکم من قریة اهلکناها).
سـپس چگونگى هلاکت آنها را چنین تشریح مى کند: ((عذاب دردناک ما, دردل شب (در ساعاتى که در آرامش فرو رفته بودند) یا در وسط روز, به هنگامى که پس از فعالیتهاى روزانه به استراحت پرداخته بودند به سراغ آنها آمد)) (فجاهاباسنا بیاتا اوهم قائلون ).
(آیـه ) در ایـن آیـه سـخـن را چـنـین ادامه مى دهد: ((آنها به هنگامى که درگرداب بلا گرفتار مـى شـدنـد و تـوفان مجازات زندگیشان را درهم مى کوبید (از مرکب غرور و نخوت پیاده شده ) فـریاد مى زدند: ما ستمگر بودیم )) و اعتراف مى کردند که ظلم و ستمهایشان دامانشان را گرفته است ! (فما کان دعویهم اذ جاهم باسنا الا ان قالوا انا کنا ظالمین ).
ولـى اعـترافى که سودى به حال آنها نداشت , زیرا یک نوع اعتراف ((اجبارى واضطرارى )) بود که حـتـى مغرورترین افراد خود را از آن ناگزیر مى بینند, و کمترین نشانه اى از انقلاب روحى در آن نیست .
قابل ذکر است که این گونه آیات اخطارهاى کوبنده اى است براى امروز وبراى فردا, براى ما و همه اقوام آینده , زیرا در سنت و قانون الهى تبعیض مفهوم ندارد.
هـم اکـنـون , انسان صنعتى با تمام قدرتى که پیدا کرده است , در مقابل یک زلزله , یک توفان , یک بـاران شـدیـد و مـانـند اینها به همان اندازه ضعیف و ناتوان است که انسانهاى قبل از تاریخ ناتوان بودند, بنابراین همان عواقب شوم و دردناکى که ستمکاران اقوام گذشته و انسانهاى مست غرور و شهوت و افراد سرکش و آلوده پیدا کردند, از انسانهاى امروز دور نیست .
(آیه ).
بازپرسى عمومى !.

در آیـه قـبـل سخن از مجازات دنیوى ستمکاران در میان بود, در این آیه و سه آیه بعد از مجازات اخروى آنها بحث مى کند و به این ترتیب پیوندى روشن دارند.
نخست به عنوان یک قانون عمومى مى فرماید: ((از تمام کسانى که پیامبران به سوى آنها فرستاده شدند, بطور قطع در روز قیامت سؤال مى کنیم )) (فلنسئلن الذین ارسل الیهم ).
نـه تـنـها از آنها سؤال مى کنیم ((از پیامبرانشان نیز مى پرسیم )) که رسالت خویش را چگونه انجام دادند (ولنسئلن المرسلین ).
بنابراین , هم رهبران مسؤولند و هم پیروان , هم پیشوایان و هم تابعان , منتهاچگونگى مسؤولیتهاى این دو گروه متفاوت است .
(آیه ) در این آیه براى این که کسى تصور نکند که سؤال از امتها وپیامبرانشان دلیل بر این است که چیزى از علم خدا مخفى مى ماند, با صراحت وتاکید آمیخته با قسم مى گوید: ((ما با علم و دانش خـویـش تـمام اعمالشان را براى آنهاشرح مى دهیم , زیرا ما هرگز از آنها غایب نبودیم )) همه جا با آنها بودیم و در هر حال همراهشان (فلنقصن علیهم بعلم وما کنا غائبین ).
سؤال براى چیست ؟.

ما مى دانیم خدا همه چیز را مى داند و اصولا در همه جا حاضر و ناظر است با این حال چه نیازى به سؤال دارد که انبیا و امتها را عموما و بدون استثنا موردبازپرسى قرار دهد ؟!.
پـاسـخ این که : اگر سؤال براى استعلام و درک واقعیت چیزى باشد, در موردکسى که عالم است مـعـنـى ندارد ولى اگر منظور توجه دادن خود شخص و اتمام حجت به او و امثال آن بوده باشد, هـیـچ مـانعى ندارد, درست مثل این که ما به شخص فراموشکارى خدمتهاى زیاد کرده ایم , و او به جـاى خـدمـت مرتکب خیانتهایى شده و همه این مسائل پیش ما روشن است , او را مورد بازپرسى قـرارداده و مـى گوییم آیا ما این همه به تو خدمت نکردیم ؟ و آیا تو حق این خدمات راادا کردى ؟ این سؤال براى کسب علم نیست بلکه براى تفهیم طرف است .
(آیـه ) در این آیه براى تکمیل بحث رستاخیز, اشاره به مساله ((سنجش اعمال )) مى کند که نظیر آن در سـوره هاى دیگر قرآن از جمله در سوره مؤمنون آیه102 و 103 و سوره قارعه آیه 6 و 8 آمده است .
نخست مى گوید: ((مساله توزین اعمال در آن روز حق است )) (والوزن یومئذالحق ).
آنچه مسلم است این است که در روز رستاخیز اعمال انسان با وسیله خاصى سنجیده مى شود نه با تـرازوهـایى همانند ترازوهاى دنیا, و چه بسا آن وسیله همان وجود انبیا و امامان و افراد صالح بوده باشد, و در روایاتى که از طرق اهل بیت (ع )به ما رسیده است این مطلب به خوبى دیده مى شود.
حتى در این جهان نیز دوستان خدا مقیاس سنجشند, ولى از آنجا که بسیارى از حقایق در این عالم در پـرده ابهام مى ماند و در روز قیامت که ـبه مقتضاى وبرزواللّه الواحد القهار (ابراهیم /48)ـ روز بروز و ظهور است ;Š این واقعیتها آشکار مى گردد.
در پایان آیه مى فرماید: ((کسانى که میزانهاى (عمل ) آنها سنگین است , همان رستگارانند)) (فمن ثقلت موازینه فاولئ ک هم المفلحون ).
(آیـه ) ((و کـسـانى که میزانهاى (عمل ) آنها سبک است , افرادى هستند که سرمایه وجود خود را, به خاطر ظلم و ستمى که نسبت به آیات ما مى کردند, ازدست داده اند)) (ومن خفت موازینه فاولئ ک الذین خسروا انفسهم بما کانوا بایاتنایظلمون ).
بـدیـهـى است منظور از سبکى و سنگینى میزان اعمال , سبکى و سنگینى خود میزان نیست بلکه ارزش و وزن چیزهایى است که با میزان سنجیده مى شود.
تعبیر ((ظلم به آیات )) اشاره به این است که این گونه اشخاص نه تنها به خودستم مى کنند, بلکه بـه بـرنـامـه هاى هدایت الهى نیز ستم کرده اند, زیرا این برنامه هامى بایست وسیله هدایت و نجات گردد, و اگر به آن بى اعتنایى شد و این اثر از آنهابه دست نیامد, به آنها ستم شده است .
(آیه ).
مقام با عظمت انسان در جهان هستى !.

به دنبال آیاتى که اشاره به مبد و معاد در آنها شده بود در این آیه و آیات بعد, ((انسان )) و عظمت و اهـمـیـت مـقـام او و چگونگى آفرینش او و افتخاراتى که خداوند به او داده , مورد بحث قرار داده , مـى فـرماید: ((ما مالکیت و حکومت , وتسلط شما را بر زمین , مقرر داشتیم )) (ولقد مکناکم فى الا رض ).
((و انواع وسایل زندگى را براى شما در آن قرار دادیم )) (وجعلنا لکم فیهامعایش ) ((اما با این حال کمتر شکر این همه نعمت و موهبت را به جاى مى آورید))(قلیلا ما تشکرون ).
(آیه ).
ماجراى سرکشى و عصیان ابلیس !.

در هفت سوره از سوره هاى قرآن اشاره به آفرینش انسان و چگونگى خلقت او شده است .
در آیـه مورد بحث , خداوند مى گوید: ((ما شما را آفریدیم , و سپس صورت بندى کردیم , بعد از آن بـه فـرشـتـگان (و از جمله ابلیس که در صف آنها قرارداشت اگر چه جز آنها نبود) فرمان دادیم , براى آدم (جد نخستین شما) سجده کنند)) (ولقد خلقناکم ثم صورناکم ثم قلنا للملا ئکة اسجدوا لا دم ).
((هـمـگـى (ایـن فـرمـان را بـه جان و دل پذیرفتند و) براى آدم سجده کردند, مگرابلیس که از سجده کنندگان نبود)) (فسجدوا الا ابلیس لم یکن من الساجدین ).
سـجـده فـرشـتـگـان بـراى آدم به معنى ((سجده پرستش )) نبوده است , زیراپرستش مخصوص خداست , بلکه سجده در اینجا به معنى خضوع و تواضع است .
(آیـه ) در ایـن آیـه مـى گـوید: خداوند ((ابلیس )) را به خاطر سرکشى وطغیانگرى مؤاخذه کرد فرمود: در آن هنگام که به تو فرمان دادم , چه چیز تو را مانع شد که سجده کنى ؟)) (قال ما منعک الا تسجد اذ امرتک ).
او در پاسخ به یک عذر ناموجه متوسل گردید, ((گفت : من از او بهترم , به دلیل این که مرا از آتش آفریده اى و او را از خاک و گل )) ! (قال انا خیر منه خلقتنى من نار وخلقته من طین ).
گویا چنین مى پنداشت که آتش برتر از خاک است , و این یکى از بزرگترین اشتباهات ابلیس بود, شاید هم اشتباه نمى کرد و به خاطر تکبر و خودپسندى دروغ مى گفت .
امـا امـتـیـاز آدم در این نبود که از خاک است , بلکه امتیاز اصلى او همان ((روح انسانیت )) و مقام خلافت و نمایندگى پروردگار بوده است .
در ایـنـجا یک سؤال باقى مى ماند, و آن این که چگونه شیطان , با خدا سخن گفت , مگر وحى بر او نازل مى شده است ؟.
پـاسـخ ایـن سؤال این است که : هیچ مانعى ندارد که خداوند با شخص دیگرى نه به عنوان وحى و رسالت , بلکه از طریق الهام درونى , یا به وسیله بعضى ازفرشتگان سخن بگوید, خواه این شخص از صالحان و پاکان باشد, همانند مریم ومادر موسى یا از ناصالحان باشد مانند شیطان !.
(آیـه ) از آنجا که امتناع شیطان از سجده کردن , براى آدم (ع ) یک امتناع ساده و معمولى نبود و نه یـک گـنـاه عـادى مـحـسـوب مى شد, بلکه یک سرکشى وتمرد آمیخته به اعتراض و انکار مقام پـروردگـار بـود به این جهت , مخالفت او سر ازکفر و انکار علم و حکمت خدا درآورد و به همین جـهـت , مـى بـایست تمام مقامها وموقعیتهاى خویش را در درگاه الهى از دست بدهد, به همین سبب خداوند او را ازآن مقام برجسته و موقعیتى که در صفوف فرشتگان پیدا کرده بود بیرون کرد و به او((فرمود: از این مقام و مرتبه , فرود آى )) (قال فاهبط منها).
سپس سرچشمه این سقوط و تنزل را با این جمله , براى او شرح مى دهد که :((تو حق ندارى در این مقام و مرتبه , راه تکبر, پیش گیرى )) (فما یکون لک ان تتکبرفیها).
و باز به عنوان تاکید بیشتر, اضافه مى فرماید: ((بیرون رو که از افراد پست وذلیل هستى )) (فاخرج انـک مـن الـصـاغـریـن ) یعنى , نه تنها با این عمل بزرگ نشدى ,بلکه به عکس به خوارى و پستى گراییدى .
ازاین جمله به خوبى روشن مى شودکه تمام بدبختى شیطان ,مولود تکبر اوبود.
از امام صادق (ع ) نیز نقل شده که فرمود: ((اصول و ریشه هاى کفر و عصیان ,سه چیز است حرص و تـکـبـر و حـسد, اما حرص سبب شد که آدم از درخت ممنوع بخورد, و تکبر سبب شد که ابلیس از فرمان خدا سرپیچى کند, و حسد سبب شدکه یکى از فرزندان آدم دیگرى را به قتل رساند))!.
(آیه ) اما داستان شیطان به همین جا پایان نیافت , او به هنگامى که خود رامطرود دستگاه خداوند دیـد, طـغـیان و لجاجت را بیشتر کرد و به جاى توبه وبازگشت به سوى خدا و اعتراف به اشتباه , تـنـهـا چـیـزى که از خدا تقاضا کرد این بودکه گفت : ((خدایا ! مرا تا پایان دنیا مهلت ده , و زنده بگذار)) (قال انظرنى الى یوم یبعثون ).
(آیه ) این تقاضاى او به اجابت رسید و خداوند ((فرمود: تو از مهلت داده شدگانى )) (قال انک من المنظرین ).
(آیـه ) ولى او نمى خواست براى جبران گذشته زنده بماند و عمر طولانى کند, بلکه هدف خود را از ایـن عمر طولانى چنین ((بیان کرد: اکنون که مرا گمراه ساختى ! بر سر راه مستقیم تو کمین مـى کـنـم و آنـهـا را از راه به در مى برم )) (قال فبمااغویتنى لا قعدن لهم صراطک المستقیم ) تا همانطور که من گمراه شدم , آنها نیز به گمراهى بیفتند!.
(آیـه ) سـپس شیطان , براى تایید و تکمیل گفتار خود, اضافه کرد که نه تنهابر سر راه آنها کمین مى کنم بلکه ((از پیش رو, و از پشت سر, و از طرف راست , و ازطرف چپ (از چهار طرف ) به سراغ آنها مى روم , و اکثر آنها را شکرگزار نخواهى یافت )) (ثم لا تینهم من بین ایدیهم ومن خلفهم وعن ایمانهم وعن شمائلهم ولا تجد اکثرهم شاکرین ).
در روایـتى که از امام باقر(ع ) نقل شده , تفسیر عمیقى براى این چهار جهت دیده مى شود, آنجا که مـى فرماید: ((منظور از آمدن شیطان به سراغ انسان از((پیش رو)) این است که آخرت و جهانى را که در پیش دارد در نظر او سبک و ساده جلوه مى دهد, و منظور از ((پشت سر)) این است که آنها را به گردآورى اموال و تجمع ثروت و بخل از پرداخت حقوق واجب به خاطر فرزندان و وارثان دعوت مـى کـند, ومنظور از ((طرف راست )) این است که امور معنوى را به وسیله شبهات و ایجاد شک و تردید, ضایع مى سازد, و منظور از ((طرف چپ )) این است که لذات مادى وشهوات را در نظر آنها جلوه مى دهد.
(آیـه ) در این آیه بار دیگر فرمان بیرون رفتن ابلیس از حریم قرب خدا ومقام و منزلت رفیع صادر مـى شود, با این تفاوت که در اینجا حکم طرد او به صورت تحقیرآمیز و شدیدتر صادر شده است و شـایـد به خاطر لجاجتى بود که شیطان درمورد اصرار در وسوسه افراد انسان به خرج داد و گناه بـزرگ دیـگـرى بـر گناه خودافزود;Š به او فرمود: ((از این مقام با بدترین ننگ و عار بیرون رو و با خوارى و ذلت فرود آى )) ! (قال اخرج منها مذؤما مدحورا).
((و سـوگـند یاد مى کنم که هر کس از تو پیروى کند, جهنم را از تو و آنها پرسازم )) (لمن تبعک منهم لا ملئن جهنم منکم اجمعین ).
سؤال : بعد از آنکه شیطان مرتکب چنان گناه بزرگى شد, چرا خداوندتقاضاى او را مبنى بر ادامه حیات او پذیرفت ؟.
پـاسـخ ایـنکه : ادامه حیات او به عنوان وجود یک نقطه منفى براى تقویت نقاط مثبت نه تنها ضرر نداشت , بلکه مؤثر نیز بود, حتى قطع نظر از وجود شیطان ,در درون خود ما, غرایز مختلفى وجود دارد, که چون در برابر نیروهاى عقلانى وروحانى قرار گیرند, یک میدان تضاد را تشکیل مى دهند که در این میدان پیشرفت وتکامل و پرورش وجود انسان صورت مى گیرد.
باید توجه داشت که خداوند اگر چه شیطان را در انجام وسوسه هایش آزادگذاشته ولى انسان را در بـرابـر او بـى دفـاع قـرار نـداده اسـت , زیـرا نـیروى عقل و خرد به او بخشیده که مى تواند سد نیرومندى در مقابل وسوسه هاى شیطان به وجود آورد.
و از سـوى دیـگر فطرت پاک و عشق به تکامل را در درون وجود انسان به عنوان یک عامل سعادت قرار داده و از سوى سوم فرشتگانى که الهام بخش نیکیهاهستند, به کمک انسانهایى که مى خواهند از وسوسه هاى شیطان برکنار بمانندمى فرستد.
(آیه ).
وسوسه هاى شیطانى در لباسهاى دلپذیر!.

از ایـن بـه بـعد فصل دیگرى از سرگذشت آدم را بیان مى کند, نخست خداوندبه آدم و همسرش دسـتـور مـى دهـد که : ((و اى آدم ! تو و همسرت (حوا) در بهشت سکونت اختیار کنید)) (ویا آدم اسکن انت وزوجک الجنة ).
از ایـن جـمله چنین استفاده مى شود که آدم و حوا در بدو خلقت در بهشت نبودند;Š سپس به سوى بهشت راهنمایى شدند.
در ایـن هـنـگـام , نـخـستین تکلیف و امر و نهى پروردگار به این صورت , صادرشد: ((شما از هر نـقـطـه اى و از هـر درخـتى از درختان بهشت که مى خواهید تناول کنید, اما به این درخت معین نـزدیـک نشوید که از ستمگران خواهید بود)) (فکلا من حیث شئتـما ولا تقربا هذه الشجرة فتکونا من الظالمین ).
(آیـه ) سـپس شیطان که بر اثر سجده نکردن رانده درگاه خدا شده بود وتصمیم قاطع داشت تا آنـجـا که مى تواند از آدم و فرزندانش انتقام بگیرد;Š ((به وسوسه کردن آنان مشغول شد, تا لباسهاى اطـاعـت و بـنـدگـى خـدا را از تـن آنان بیرون کند, وعورت آنها را که پنهان بود آشکار سازد)) (فوسوس لهما الشیطان لیبدى لهماما,ورى عنهما من سواتهما).
و براى رسیدن به این هدف , از عشق و علاقه ذاتى انسان به تکامل و ترقى و((زندگى جاویدان )), استفاده کرد.
لذا نخست به آدم و همسرش گفت : ((خداوند شما را از این جهت نهى نکرده جز این که اگر از آن بـخـوریـد یـا فرشته خواهید شد و یا عمر جاویدان پیدا مى کنید))(وقال ما نهیکما ربکما عن هذه الشجرة الا ان تکونا ملکین او تکونا من الخالدین ).
و به این ترتیب , فرمان خدا را در نظر آنان به گونه دیگرى جلوه داد.
(آیـه ) آدم با شنیدن این سخن در فکر فرو رفت , اما شیطان براى این که پنجه هاى وسوسه خود را بـیـشـتـر و مـحکمتر در جان آدم و حوا فرو برد;Š((سوگندهاى شدیدى براى آنها یاد کرد, که من خیرخواه شما هستم )) ! (وقاسمهماانى لکما لمن الناصحین ).
(آیـه ) آدم که هنوز تجربه کافى در زندگى نداشت , و گرفتار دامهاى شیطان و خدعه و دروغ و نیرنگ نشده بود, سرانجام تسلیم فریب شیطان شد, و به این ترتیب ((شیطان )) آنها را با فریب (از مقامشان ) فرود آورد)) (فدلیهما بغرور) ((همین که آدم و همسرش از آن درخت ممنوع چشیدند, بلافاصله لباسهایشان از تنشان فروریخت اندامشان (عورتشان ) آشکار گشت )) (فلما ذاقا الشجرة بدت لهما سوآتهما).
و در حقیقت از لباس بهشتى که لباس کرامت و احترام خدا بود برهنه شدند.
قرآن سپس مى گوید: هنگامى که آدم و حوا چنین دیدند ((بلافاصله از برگهاى درختان بهشتى بـراى پـوشـیدن اندام خود, استفاده کردند)) (وطفقا یخصفان علیهمامن ورق الجنة ) ((و در این موقع از طرف خداوند ندا رسید که مگر من شما را از آن درخت نهى نکردم , مگر به شما نگفتم که شـیـطـان دشمن آشکار و سرسخت شماست )) چرا فرمان مرا به دست فراموشى سپردید و در این گـرداب سـقـوط کردید؟)) (ونادیهما ربهما الم انهکما عن تلکما الشجرة واقل لکما ان الشیطان لکما عدومبین ).
از مـقـایـسـه تعبیر این آیه با نخستین آیه اى که به آدم و حوا اجازه سکونت دربهشت را مى داد به خوبى استفاده مى شود که آنها پس از این نافرمانى , چه اندازه ازمقام قرب پروردگار دور شدند.
1ـ.
شجره ممنوعه چه درختى بوده است ؟.

در مـنـابـع اسـلامى دو نوع تفسیر براى آن آمده است , یکى تفسیر ((مادى )) که طبق معروف در روایـات , ((گـنـدم )) بوده است ;Š و دیگرى تفسیر ((معنوى )) که درروایات از آن تعبیر به ((شجره حسد)) شده است , زیرا طبق این روایات , آدم پس ازملاحظه مقام و موقعیت خود چنین تصور کرد که مقامى بالاتر از مقام او وجودنخواهد داشت , ولى خداوند او را به مقام جمعى از اولیا از فرزندان او (پـیـامـبـر اسـلام و خـانـدانش ) آشنا ساخت , او حالتى شبیه به حسد پیدا کرد, و همین شجره ممنوعه بود که آدم مامور بود به آن نزدیک نشود.
در حـقـیقت طبق این روایات , آدم از دو درخت تناول کرد که یکى از مقام اوپایین تر بود و او را به سـوى جهان ماده مى کشید و آن گندم بود, و دیگرى درخت معنوى مقام جمعى از اولیا خدا بود کـه از مقام و موقعیت او بالاتر قرار داشت وچون از دو جنبه از حد خود تجاوز کرد به آن سرنوشت گرفتار شد.
امـا بـایـد توجه داشت که این حسد از نوع حسد حرام نبوده و تنها یک احساس نفسانى بوده است , بى آنکه کمترین گامى بر طبق آن بردارد.
2ـ.
آیا آدم گناه کرد ؟.

مـدارک اسـلامـى بـه ما مى گوید: هیچ پیامبرى مرتکب گناه نمى شود, و مقام پیشوایى خلق به شـخـص گناهکار, و اگذار نخواهد شد, و مى دانیم که آدم از پیامبران الهى بود, بنابراین آنچه در پـاره اى از تعبیرات در باره پیامبران در قرآن آمده است که نسبت عصیان به آنها داده شده , همگى به معنى ((عصیان نسبى )) و ((ترک اولى ))است , نه گناه مطلق .
تـوضـیح این که : گناه بر دو گونه است , ((گناه مطلق )) و ((گناه نسبى )), گناه مطلق همان مخالفت نهى تحریمى و مخالفت با فرمان قطعى خداوند است و هرگونه ترک واجب و انجام حرام را شامل مى شود.
امـا ((گـناه نسبى )) آن است که عمل غیرحرامى از شخص بزرگى سر زند, که باتوجه به مقام و موقعیتش شایسته او نباشد.
فـى الـمـثـل نـمـازى کـه ممکن است از یک فرد عادى , نماز ممتازى باشد براى اولیا حق , گناه محسوب شود.
سایر اعمال آنها غیر از عبادات نیز چنین است , و با توجه به موقعیت آنهاسنجیده مى شود, به همین دلـیـل اگـر یـک ((تـرک اولى )) از آنها سر زند, مورد عتاب وسرزنش پروردگار قرار مى گیرند ـمنظور از ترک اولى این است که انسان کار بهتر رارها کند و سراغ کار خوب یا مباحى برود.
نـهـى آدم از ((شـجره ممنوعه )) نیز یک نهى تحریمى نبود بلکه با توجه به موقعیت آدم با اهمیت تلقى شد و مخالفت با این نهى ـهر چند نهى کراهتى بودـموجب چنان مؤاخذه و مجازاتى از طرف خداوند گردید.
(آیه ).
بازگشت آدم به سوى خدا !.

سـرانـجـام هنگامى که آدم و حوا, به نقشه شیطانى ابلیس واقف شدند و نتیجه کار خلاف خود را دیـدنـد بـه فکر جبران گذشته افتادند و نخستین گام را اعتراف به ظلم و ستم بر خویشتن , در پـیـشـگـاه خدا قرار دادند و ((گفتند: پروردگارا ! ما برخویشتن ستم کردیم )) (قالا ربنا ظلمنا انفسنا).
((و اگـر مـا را نـیامرزى و رحمت خود را شامل حال ما نکنى , از زیانکاران خواهیم بود)) (وان لم تغفر لنا وترحمنا لنکونن من الخاسرین ).
(آیه ) گرچه توبه خالصانه آدم و همسرش در پیشگاه خدا پذیرفته شدولى به هر حال اثر وضعى آن عـمـل , دامـانـشـان را گـرفـت , و دسـتور خارج شدن ازبهشت از سوى خداوند به آنها داده شد, ((فرمود: فرود آیید در حالى که شما بایکدیگر (انسان و شیطان ) دشمن خواهید بود)) (قال اهبطوا بعضکم لبعض عدو).
((و زمین تا مدت معینى قرارگاه و وسیله بهره گیرى شما خواهد بود)) (ولکم فى الا رض مستقر ومتاع الى حین ).
(آیـه ) و ((نـیـز به آنها گوشزد کرد, که هم در زمین زندگى مى کنید و هم در آن مى میرید, و از همان براى حساب در روز رستاخیز, برانگیخته خواهید شد)) (قال فیها تحیون وفیها تموتون ومنها تخرجون ).
(آیه ).
اخطار به همه فرزندان آدم !.

خـداونـد از این جا به بعد یک سلسله دستورات و برنامه هاى سازنده , براى همه فرزندان آدم , بیان مى کند, که در حقیقت دنباله اى است از برنامه هاى آدم دربهشت .
نـخـسـت بـه همان مساله لباس و پوشانیدن بدن که در سرگذشت آدم نقش مهمى داشت اشاره کرده , مى فرماید: ((اى فرزندان آدم ! ما لباسى بر شما فروفرستادیم , که (اندام شما را مى پوشاند و) زشتیهاى بدنتان را پنهان مى سازد)) (یابنى آدم قد انزلنا علیکم لباسا یوارى سوآتکم ).
ولـى فـایده این لباس که براى شما فرستاده ایم , تنها پوشانیدن تن و مستورساختن زشتیها نیست بـلـکـه ((مـایه زینت شماست )) (وریشا) لباس تجمل و زینت که اندام شما را زیباتر از آنچه هست نشان مى دهد.
بـه دنـبـال ایـن جمله که در باره لباس ظاهرى سخن گفته است , قرآن بحث را به لباس معنوى کـشـانـده و آن چـنـان کـه سیره قرآن در بسیارى از موارد است , هر دو جنبه را به هم مى آمیزد و مى گوید: ((لباس پرهیزکارى و تقوا از آن هم بهتر است )) (ولباس التقوى ذلک خیر).
تـشبیه تقوى و پرهیزکارى به لباس , تشبیه بسیار رسا و گویایى است , زیراهمانطور که لباس هم بـدن انـسـان را از سرما و گرما حفظ مى کند, و هم سپرى است در برابر بسیارى از خطرها, و هم عـیـوب جسمانى را مى پوشاند و هم زینتى است براى انسان , روح تقوى و پرهیزکارى نیز علاوه بر پـوشـانـیـدن بشر از زشتى گناهان وحفظ از بسیارى از خطرات فردى و اجتماعى , زینت بسیار بزرگى براى او محسوب مى شود زینتى است چشمگیر که بر شخصیت او مى افزاید.
منظور از لباس تقوا همان ((روح تقوا و پرهیزکارى )) است , که جان انسان راحفظ مى کند و معنى ((حیا)) و ((عمل صالح )) و امثال آن در آن جمع است .
درپـایـان آیـه مـى فرماید: ((این (لباسهایى که خدا براى شما قرار داده اعم از لباس مادى و معنوى , لـبـاس جـسـمـانـى و لباس تقوا) همگى از آیات و نشانه هاى خداست تا بندگان متذکر نعمتهاى پروردگار شوند)) (ذلک من آیـات اللّه لعلهم یذکرون ).
لباس در گذشته و حال ـ.

تـا آنـجـا که تاریخ نشان مى دهد همیشه انسان لباس مى پوشیده است , ولى وسایل تولید لباس در عصر ما به قدرى متنوع شده و توسعه یافته است که با گذشته اصلا قابل مقایسه نیست .
و متاسفانه , جنبه هاى فرعى و حتى نامطلوب و زننده لباس چنان گسترش یافته که فلسفه اصلى لباس را دارد تحت الشعاع خود قرار مى دهد.
لـبـاس عـامـلى شده براى انواع تجمل پرستیها, توسعه فساد, تحریک شهوات ,خودنمایى و تکبر و اسـراف و تـبـذیـر و امـثـال آن , حـتى گاه لباسهایى در میان جمعى ازمردم بخصوص ((جوانان غربزده )) دیده مى شود که جنبه جنون آمیز آن بر جنبه عقلانیش برترى دارد و به همه چیز شباهت دارد جز به لباس .
مساله مدپرستى در لباس نه تنها ثروتهاى زیادى را به کام خود فرو مى کشد,بلکه قسمت مهمى از وقتها و نیروهاى انسانى را نیز بر باد مى دهد.
(آیـه ) در ایـن آیـه خـداوند به همه افراد بشر و فرزندان آدم , هشدار مى دهدکه مراقب فریبکارى شیطان باشند زیرا شیطان سابقه دشمنى خود را با پدر و مادرآنها نشان داده و همانطور که لباس بـهـشتى را بر اثر وسوسه ها از اندام آنان بیرون کرد,ممکن است لباس تقوا را از اندام ایشان بیرون نـمـایـد, لذا مى گوید: ((اى فرزندان آدم ! شیطان شما را نفریبد, آن چنانکه پدر و مادر شما را از بـهشت بیرون ساخت ولباس آنان را از اندامشان بیرون کرد, تا عورتشان را به آنها نشان دهد)) (یا بنى آدم لا یفتننکم الشیطان کما اخرج ابویکم من الجنة ینزع عنهما لباسهما لیریهماسواتهما).
سـپـس تاکید مى کند که حساب شیطان و همکارانش از سایر دشمنان جداست , ((او و همکارانش شما را مى بینند در حالى که شما آنها را مشاهده نمى کنید)) و از چنین دشمنى باید سخت برحذر بود ! (انه یریکم هو وقبیله من حیث لا ترونهم ).
و در پایان آیه جمله اى بیان مى کند که در حقیقت پاسخى است به یک ایرادمهم و آن این که اگر کـسـى بـگـویـد: چگونه خداوند دادگر و مهربان دشمنى را با این قدرت بر انسان مسلط ساخته , دشـمـنـى کـه هـیـچ گـونه موازنه قوا با او ندارد, به هر کجابخواهد مى رود, بدون این که کسى حـضورش را احساس کند, حتى طبق بعضى ازروایات در درون وجود انسان همچون جریان خون در رگها حرکت مى کند ! آیا این باعدالت پروردگار سازگار است ؟.
آیـه در پـاسخ این سؤال احتمالى , مى گوید: ((ما شیاطین را اولیا و سرپرستان افراد بى ایمان قرار دادیم )) (انا جعلنا الشیاطین اولیا للذین لا یؤمنون ).
یعنى , تنها پس از موافقت خود انسان است که شیطان مى تواند از مرزهاى روح او بگذرد.
(آیـه ) در این آیه اشاره به یکى از وسوسه هاى مهم شیطانى مى کند که برزبان جمعى از انسانهاى شیطان صفت نیز جارى مى شود و آن این که : ((هنگامى که عمل زشت و قبیحى را انجام مى دهند (اگـر از دلـیل آن سؤال شود, در پاسخ )مى گویند: این راه و رسمى است که نیاکان خود را بر آن یـافـتـه ایم خداوند هم ما را به آن دستور داده است )) (واذا فعلوا فاحشة قالوا وجدنا علیها آبانا واللّه امرنا بها).
                   
جـالب این که قرآن در پاسخ آنها اعتنایى به دلیل اول یعنى پیروى کورکورانه از نیاکان نمى کند;Š و تـنـهـا بـه پاسخ دلیل دوم قناعت کرده , مى گوید: ((بگو: خداوندهرگز به کارهاى زشت و قبیح فرمان نمى دهد)) زیرا حکم او از فرمان عقل جدانیست (قل ان اللّه لا یامر بالفحشا).
سـپـس با این جمله آیه ختم مى شود که : ((آیا به خدا نسبتهایى مى دهید که نمى دانید)) (اتقولون على اللّه ما لا تعلمون ).
مـنـظـور از ((فـاحشة )) در اینجا هرگونه کار زشت و قبیحى است که مساله ((طواف عریان )) و ((پیروى از پیشوایان ظلم و ستم )) از مصادیق روشن آن محسوب مى گردد.
(آیـه ) در این آیه به اصول دستورات پروردگار در زمینه وظایف عملى دریک جمله کوتاه اشاره , شـده و سپس اصول عقاید دینى یعنى , مبد و معاد را بطورفشرده بیان مى کند;Š نخست مى گوید: اى پیامبر ! ((به آنان بگو: پررودگار من به عدالت دستور داده است )) (قل امرنى ربى بالقسط).
سـپس دستور به یکتاپرستى و مبارزه با هرگونه شرک داده , مى فرماید: ((توجه قلب خویش را در هـر عـبادتى به او کنید)) و از ذات پاک او به سوى دیگر منحرف نشوید (واقیموا وجوهکم عند کل مسجد).
((او را بخوانید و دین و آیین خود را خالص و مخصوص او قرار دهید))(وادعوه مخلصین له الدین ).
پس از تحکیم پایه توحید, توجه به مساله معاد و رستاخیز کرده , مى گوید:((همان گونه که شما را در آغاز آفرید, دگربار در قیامت باز مى گردید)) (کما بداکم تعودون ).
آیـه فـوق یـکـى از کـوتـاهترین و جالبترین تعبیرات را در زمینه معاد جسمانى بازگو مى کند, و مـى گـویـد: نـگـاهى به آغاز آفرینش خود کنید ببینید همین جسم شماکه از مقدار زیادى آب و مـقدار کمترى مواد مختلف , فلزات و شبه فلزات ترکیب شده است در آغاز کجا بود ؟ آبهایى که در سـاخـتـمـان جـسم شما به کار رفته هرقطره اى از آن احتمالا در یکى از اقیانوسهاى روى زمین سـرگـردان بـود و سـپـس تـبخیرگردید و تبدیل به ابرها و به شکل قطرات باران بر زمینها فرو ریـخـتند, و ذراتى که هم اکنون از مواد جامد زمین در ساختمان جسم شما به کار رفته , روزى به صـورت دانـه گندم یا میوه درخت , یا سبزیهاى مختلف بود که از نقاط پراکنده زمین گردآورى شد.
بـنـابـرایـن چه جاى تعجب که پس از متلاشى شدن وبازگشت به حال نخستین ,باز همان ذرات جـمـع آورى گردد و به هم پیوندند و اندام نخستین را تشکیل دهند ؟و اگر چنین چیزى محال بـود چرا در آغاز آفرینش انجام شد ؟ بنابراین ((همان گونه که در آغاز, خدا شما را آفریده است در روز رستاخیز نیز باز مى گرداند)).
(آیـه ) در ایـن آیـه چگونگى عکس العملهاى مردم را در برابر این دعوت (دعوت به سوى نیکیها و تـوحید و معاد) بیان کرده , مى گوید: ((جمعى را هدایت کرده و جمعى (که شایستگى نداشته اند) گمراهى بر آنها مسلم شده است )) (فریقاهدى وفریقا حق علیهم الضلالة ).
و بـراى این که کسى تصور نکند بدون جهت خداوند, طایفه اى را هدایت مى کند و جمع دیگرى را گـمراه , در جمله بعد اضافه مى کند: ((گروه گمراهان همانهابودند که شیاطین را اولیاى خود انـتـخـاب کـرده بـودنـد, و بـه جاى ولایت پروردگارولایت شیطان را پذیرفتند)) (انهم اتخذوا الشیاطین اولیا من دون اللّه ).
و عـجـب ایـن کـه با تمام گمراهى و انحراف ((چنین مى پنداشتند که هدایت یافتگان واقعى آنها هستند)) (ویحسبون انهم مهتدون ).
این حالت مخصوص کسانى است که در طغیان و گناه فرو روند;Š و در این حال درهاى هدایت بکلى بـه روى آنـهـا مـسـدود خـواهـد شـد, و این همان چیزى است که خودشان براى خویشتن فراهم ساخته اند.
(آیه ) در این آیه به عنوان یک قانون همیشگى که شامل تمام اعصار وقرون مى شود دستور مى دهد که , ((اى فرزندان آدم ! ((زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود داشته باشید)) (یا بنى آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد).
ایـن جـمـله مى تواند هم اشاره به ((زینتهاى جسمانى )) باشد که شامل پوشیدن لباسهاى مرتب و پـاک و تـمـیـز, و شـانـه زدن موها, و به کار بردن عطر و مانند آن مى شود, و هم شامل ((زینتهاى معنوى )), یعنى صفات انسانى و ملکات اخلاقى وپاکى نیت و اخلاص .
در جمله بعد اشاره به مواهب دیگر یعنى خوردنیها و آشامیدنیهاى پاک وپاکیزه مى کند مى گوید از آنها ((بخورید و بنوشید)) (وکلوا واشربوا).
امـا چـون طبع زیاده طلب انسان , ممکن است از این دو دستور سؤاستفاده کند و به جاى استفاده عـاقلانه و اعتدال آمیز از پوشش و تغذیه صحیح , راه تجمل پرستى و اسراف و تبذیر را پیش گیرد, بلافاصله اضافه مى کند: ((ولى اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست نمى دارد)) (ولا تسرفوا انه لا یحب المسرفین ).
کـلـمـه ((اسـراف )) کـلـمـه بـسـیـار جامعى است که هرگونه زیاده روى در کمیت وکیفیت و بیهوده گرایى و اتلاف و مانند آن را شامل مى شود.
جـمـله کلوا واشربوا ولا تسرفوا;Š بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید, در آیه فوق آمده , گرچه بسیار سـاده بـه نـظـر مى رسد, اما امروز ثابت شده است که یکى ازمهمترین دستورات بهداشتى همین اسـت , زیـرا تـحقیقات دانشمندان به این نتیجه رسیده که سرچشمه بسیارى از بیماریها, غذاهاى اضافى است که به صورت جذب نشده در بدن انسان باقى مى ماند, این مواد اضافى هم بار سنگینى است براى قلب و سایر دستگاههاى بدن و هم منبع آماده اى است براى انواع عفونتها و بیماریها!.
عامل اصلى تشکیل این مواد مزاحم , اسراف و زیاده روى در تغذیه و به اصطلاح ((پرخورى )) است , و راهـى براى جلوگیرى از آن جز رعایت اعتدال در غذانیست , کسانى که این دستور را ساده فکر مـى کـنـنـد خوب است در زندگى خود آن رابیازمایند تا اهمیت رعایت این دستور را در سلامت جسم و تن خود ببینند.
(آیـه ) در ایـن آیه با لحن تندترى به پاسخ آنها که گمان مى برند, تحریم زینتها و پرهیز از غذاها و روزیهاى پاک و حلال , نشانه زهد و پارسایى و مایه قرب به پروردگار است پرداخته , مى گوید: اى پیامبر ! ((بگو: چه کسى زینتهاى الهى را که براى بندگانش آفریده و همچنین مواهب و روزیهاى پاکیزه را تحریم کرده است ))(قل من حرم زینة اللّه التى اخرج لعباده والطیبات من الرزق ).
سـپـس بـراى تـاکید اضافه مى کند: به آنها ((بگو: این نعمتها و موهبتها براى افراد با ایمان در این زندگى دنیا آفریده شده (اگرچه دیگران نیز بدون داشتن شایستگى از آن استفاده مى کنند) ولى در روز قـیـامـت و زندگى عالیتر (که صفوف کاملا از هم مشخص مى شوند) اینها همه در اختیار افـراد بـا ایمان و درستکار قرارمى گیرد)) و دیگران بکلى از آن محروم مى شوند ! (قل هى للذین آمنوا فى الحیوة الدنیا خالصة یوم القیمة ).
در پایان آیه به عنوان تاکید مى گوید: ((این چنین آیات و احکام خود را براى جمعیتى که آگاهند و مى فهمند تشریح مى کنیم )) (کذلک نفصل الا یـات لقوم یعلمون ).
در مـورد اسـتـفـاده از انـواع زیـنـتها, اسلام مانند تمام موارد, حد اعتدال راانتخاب کرده است و استفاده کردن از زیباییهاى طبیعت , لباسهاى زیبا و متناسب ,به کار بردن انواع عطرها, و امثال آن , نه تنها مجاز شمرده شده بلکه به آن توصیه وسفارش نیز شده است .
(آیه ).
محرمات الهى !.

بارها دیده ایم که قرآن مجید هرگاه سخن از امر مباح یا لازمى به میان مى آورد, بلافاصله از نقطه مقابل آن یعنى زشتیها و محرمات سخن مى گوید, تا هردو بحث , یکدیگر را تکمیل کنند, در اینجا نـیـز بـه دنبال اجازه استفاده از مواهب الهى و زینتها و نفى تحریم آنها, سخن از محرمات به میان آورده و بطور عموم , وسپس بطور خصوص انگشت روى چند نقطه مهم مى گذارد.
در آغاز از تحریم فواحش سخن مى گوید, مى فرماید: اى پیامبر ! ((بگو:پروردگار من تنها اعمال زشـت و قبیح را حرام کرده است , اعم از این که آشکار باشدیا پنهان )) (قل انما حرم ربى الفواحش ما ظهر منها وما بطن ).
سپس موضوع را تعمیم داده , مى گوید: ((و (همچنین ) گناه و ستم به ناحق را))(والا ثم ).
بار دیگر انگشت روى چند قسمت از بزرگترین گناهان گذاشته , مى گوید: ((وهرگونه ستم و تجاوز به ناحق به حقوق دیگران )) (والبغى بغیر الحق ).
سـپـس اشاره به مساله شرک کرده , مى گوید: و نیز پروردگار من , حرام کرده ((این که چیزى را کـه خـداونـد دلـیـلى براى آن نازل نکرده , شریک او قرار دهید)) (وان تشرکوا باللّه ما لم ینزل به سلطانا).
آخرین چیزى را که به عنوان محرمات روى آن تکیه مى کند, نسبت دادن چیزى به خدا بدون علم و آگـاهـى اسـت , مـى فرماید: ((و این که به خدا مطلبى نسبت دهید که نمى دانید)) (وان تقولوا على اللّه ما لا تعلمون ).
(آیه ).
هر جمعیتى سرانجامى دارد!.

در ایـن آیـه خـداونـد به یکى از قوانین آفرینش یعنى فنا و نیستى ملتها, اشاره مى کند و بحثهاى مـربوط به زندگى فرزندان آدم در روى زمین و سرانجام وسرنوشت گنهکاران که در آیات قبل گـفـتـه شـد با این بحث روشنتر مى شود;Š نخست مى گوید: ((براى هر امتى زمان و مدت معینى وجود دارد)) (ولکل امة اجل ).
((وبـه هـنـگـامـى کـه ایـن اجل فرا رسد, نه لحظه اى تاخیر خواهند کرد و نه لحظه اى بر آن پیشى مى گیرند)) (فاذا جا اجلهم لا یستاخرون ساعة ولا یستقدمون ).
یـعـنـى , مـلـتـهـاى جـهان همانند افراد, داراى مرگ و حیاتند, ملتهایى از صفحه زمین برچیده مى شوند, و به جاى آنها ملتهاى دیگرى قرار مى گیرند, قانون مرگ وحیات مخصوص افراد انسان نـیست , بلکه اقوام و جمعیتها و جامعه ها را نیز در برمى گیرد;Š با این تفاوت که مرگ ملتها غالبا بر اثر انحراف از مسیر حق و عدالت وروى آوردن به ظلم و ستم و غرق شدن در دریاى شهوات و فرو رفتن در امواج تجمل پرستى و تن پرورى مى باشد.
هـنـگامى که ملتهاى جهان در چنین مسیرهایى گام بگذارند, و از قوانین مسلم آفرینش منحرف گـردنـد, سـرمـایـه هاى هستى خود را یکى پس از دیگرى از دست خواهند داد و سرانجام سقوط مى کنند.
(آیه ).
دستور دیگرى به همه فرزندان آدم !.

بـار دیـگر خداوند فرزندان آدم را مخاطب ساخته , مى گوید: ((اى فرزندان آدم ! اگر رسولانى از خـودتـان (از طـرف مـن ) بـه سوى شما آمدند که آیات مرا به شماعرضه مى دارند (از آنها پیروى کـنـیـد) زیرا آنها که پرهیزکارى پیشه کنند و در اصلاح خویشتن و دیگران بکوشند نه وحشتى از مـجازات الهى خواهند داشت و نه اندوه وغمى )) (یا بنى آدم اما یاتینکم رسل منکم یقصون علیکم آیاتى فمن اتقى واصلح فلا خوف علیهم ولا هم یحزنون ).
(آیه ) و در این آیه اضافه مى کند: ((اما آنها که آیات ما را تکذیب کنند و دربرابر آن تکبر ورزند آنها اصـحـاب دوزخـنـد و جـاودانـه در آن خواهند ماند)) (والذین کذبوا بیاتنا واستکبروا عنها اولئ ک اصحاب النار هم فیها خالدون ).
(آیـه ) از ایـن آیـه بـه بـعـد قـسـمـتـهاى مختلف از سرنوشت شومى که در انتظارافتراگویان و تکذیب کنندگان آیات خداست , بیان شده , نخست مى گوید: ((چه کسى ستمکارتر است از آنها که بـر خـدا دروغ مى بندند و یا آیات او را تکذیب مى کنند)) ؟(فمن اظلم ممن افترى على اللّه کذبا او کذب بیاته ).
سـپـس وضـع آنها را به هنگام مرگ چنین توصیف مى کند ((آنان چند روزى بهره خود را از آنچه برایشان مقدر شده است مى برند و از نعمتهاى مختلف سهم خود را مى گیرند, تا (پیمانه عمرشان لـبـریز گردد و به اجل نهایى برسد) در این هنگام فرشتگان ما که مامور گرفتن ارواحند به سراغ آنـهـا مـى آیـنـد تـا جـانشان را بگیرند))(اولئ ک ینالهم نصیبهم من الکتاب حتى اذا جاتهم رسلنا یتوفونهم ).
بـه هر حال از لحظه مرگ مجازاتهاى آنها شروع مى شود, نخستین بار با توبیخ ‌و سرزنش فرشتگان پـروردگـار کـه مـامـور گـرفـتن جانشان هستند روبرو مى شوند, ((آنهامى پرسند کجا هستند مـعـبـودهـایـى کـه غـیـر از خدا مى پرستیدید)) و یک عمر از آنها دم مى زدید و همه چیز خود را نابخردانه در پاى آنها مى ریختید ؟ (قالوا این ما کنتم تدعون من دون اللّه ).
آنـها چون دست خود را از همه چیز کوتاه مى بینند و پندارهایى را که در باره معبودهاى ساختگى داشـتـند همچون نقش برآب مشاهده مى کنند, در پاسخ ‌مى گویند: ((آنها همه گم شدند و از ما دور گشتند)) (قالوا ضلوا عنا).
اثـرى از آنها نمى بینیم و هیچ گونه قدرتى بر دفاع از ما ندارند, و تمام عبادات ما براى آنها بیهوده بـود, ((و بـه ایـن تـرتـیـب خودشان بر ضد خود گواهى مى دهند که کافر بودند)) (وشهدوا على انفسهم انهم کانوا کافرین ).
در حالى که راه بازگشت به روى آنها بسته است و این نخستین تازیانه آتشین مجازات الهى است که بر روح آنها نواخته مى شود.
(آیه ).
درگیرى پیشوایان و پیروان گمراه در دوزخ !.

در آیـات گذشته صحنه اى که به هنگام مرگ و بازپرسى فرشتگان قبض ارواح رخ مى دهد ترسیم شـده بـود و در اینجا صحنه برخورد گروههاى اغواکننده واغواشونده را در قیامت شرح مى دهد: ((در روز رستاخیز خداوند به آنها مى گوید درصف گروههاى مشابه خود از جن و انس که پیش از شـمـا بـودنـد, قرار گیرید و در آتش داخل شوید)) (قال ادخلوا فى امم قد خلت من قبلکم من الجن والا نس فى النار).
هـنگامى که همگى در آتش داخل شدند برخوردشان با هم مسلکهایشان شروع مى شود, برخوردى عـجیب و عبرت انگیز, ((هر دسته اى که وارد دوزخ ‌مى شوند به دیگرى لعن و نفرین مى کند)) و او را مسؤول بدبختى خویش مى داند(کلما دخلت امة لعنت اختها).
مطلب به همین جا پایان نمى پذیرد, ((هنگامى که همگى با ذلت و خوارى درمحیط شرر بار دوزخ قـرار مـى گـیـرنـد (شـکـایـت آنـهـا بـه پـیـشـگاه پروردگار از یکدیگرشروع مى شود) نخست فریب خوردگان عرضه مى دارند: پروردگارا ! این اغواگران بودند که ما را گمراه ساختند, خدایا عذاب و کیفر آنها را مضاعف کن )) کیفرى به خاطر گمراهیشان , و کیفرى به خاطر گمراه کردن ما (حتى اذا ادارکوا فیها جمیعاقالت اخریهم لا ولـیهم ربنا هؤلا اضلونا فاتهم عذابا ضعفا من النار).
ولـى عجیب این است که خداوند در پاسخ آنها ((مى فرماید: براى هرکدام (ازشما) عذاب مضاعف است ;Š ولى نمى دانید !)) چرا که پیروان اگر گرد پیشوایان گمراه را نگرفته بودند, قدرتى بر اغواى مردم نداشتند (قال لکل ضعف ولکن لا تعلمون ).
(آیـه ) در این آیه پاسخ پیشوایان گمراه را چنین نقل مى کند که : ((آنها به پیروان خود مى گویند شما هیچ تفاوت و برترى بر ما ندارید, (یعنى اگر ما گفتیم شما تایید کردید و اگر گام برداشتیم کـمک نمودید و اگر ستم نمودیم شما یار ومددکار ما بودید) بنابراین شما هم در مقابل اعمالتان عـذاب دردنـاک الـهـى رابـچـشید)) (قالت اولیهم لا خریهم فما کان لکم علینا من فضل فذوقوا العذاب بماکنتم تکسبون ).
(آیـه ) بـار دیـگـر قرآن به سراغ سرنوشت افراد متکبر و لجوج یعنى آنها که زیر بار آیات پروردگار نـمى روند و در برابر حق تسلیم نیستند رفته , مى گوید: ((کسانى که آیات ما را تکذیب کنند و در بـرابـر آن تـکـبـر ورزنـد درهـاى آسـمان به روى آنان گشوده نمى شود)) (ان الذین کذبوا بیاتنا واستکبروا عنها لا تفتح لهم ابواب السمـا).
در حدیثى از امام باقر(ع ) چنین مى خوانیم : ((اما مؤمنان , اعمال و ارواحشان به سوى آسمانها برده مى شود و درهاى آسمان به روى آنها گشوده خواهد شد, اماکافر روح و عملش را بالا مى برند تا به آسمان برسد در این هنگام کسى صدا مى زندآن را به سوى سجین (دوزخ ) پایین ببرید)).
سـپس اضافه مى کند: ((آنها وارد بهشت نخواهند شد, تا زمانى که شتر ازسوراخ سوزن بگذرد)) ! (ولا یدخلون الجنة حتى یلج الجمل فى سم الخیاط).
ایـن تـعبیر کنایه لطیفى از محال بودن این امر است , که راهى براى ورود افرادبى ایمان متکبر در بهشت مطلقا موجود نیست !.
در پـایـان آیـه بـراى تـاکـیـد و تـوضـیح بیشتر اضافه مى کند, ((و این چنین گنهکاران را کیفر مى دهیم )) (وکذلک نجزى المجرمین ).
(آیه ) در این آیه , به قسمتى دیگر از مجازات دردناک آنها اشاره کرده ,مى گوید: ((براى این گونه افراد, بسترهایى از جهنم و آتش سوزان است و روى آنهاپوششهایى از همان آتش سوزان قرار دارد)) (لهم من جهنم مهاد ومن فوقهم غواش ).
و بـاز بـراى تـاکـیـد اضافه مى کند: ((این چنین ظالمان و ستمگران را کیفرمى دهیم )) (وکذلک نجزى الظالمین ).
(آیه ).
آرامش کامل و سعادت جاویدان !.

در آیـات گـذشـتـه بـحث از سرنوشت منکران آیات خدا و متکبران و ظالمان بود, در اینجا آینده روشن افراد باایمان را چنین شرح مى دهد: ((کسانى که ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند, اهل بـهشتند و جاودانه در آن خواهند ماند))(والذین آمنوا وعملوا الصالحات اولئ ک اصحاب الجنة هم فیها خالدون ).
ولـى در مـیان این جمله یک جمله معترضه که اشاره به پاسخ بسیارى ازسؤالات است بیان کرده , مى گوید: ((ما هیچ کس را جز به اندازه توانائیش تکلیف نمى کنیم )) (لا نکلف نفسا الا وسعها).
اشـاره بـه ایـن کـه کسى تصور نکند که قرار گرفتن در صف افراد با ایمان و انجام عمل صالح در دسترس همه کس نیست , زیرا تکالیف پروردگار به اندازه قدرت افراد است .
ایـن آیه مانند بسیارى دیگر از آیات قرآن , وسیله نجات و سعادت جاویدان رامنحصرا ایمان و عمل شایسته معرفى مى کند و به این ترتیب به عقیده خرافى مسیحیان امروز که وسیله نجات را قربانى شدن مسیح در برابر گناهان بشریت مى دانند, خط بطلان مى کشد, اصرار قرآن روى مساله ایمان و عمل صالح در آیات مختلف براى کوبیدن این طرز تفکر و مانند آن است .
(آیـه ) در ایـن آیه به یکى از مهمترین نعمتهایى که خدا به بهشتیان ارزانى مى دارد و مایه آرامش روح و جـان آنـهـاسـت اشـاره کـرده , مـى گـویـد: ((کـیـنه ها و حسدهاو دشمنیها را از دل آنها برمى کنیم )) (ونزعنا ما فى صدورهم من غل ).
در حـقـیقت یکى از بزرگترین ناراحتیهاى انسانها در زندگى دنیا که سرچشمه پیکارهاى وسیع اجـتـمـاعى مى شود و علاوه بر خسارتهاى سنگین جانى و مالى آرامش روح را بکلى برهم مى زند, همین ((کینه توزى )) و ((حسد)) است .
بـهـشتیان بکلى از بدبختیهاى ناشى از این گونه صفات و عواقب آن برکنارند,آنها با هم در نهایت دوستى و محبت و صفا و صمیمیت و آرامش زندگى مى کنند, وهمه از وضع خود راضیند.
قرآن پس از ذکر این نعمت روحانى , اشاره به نعمت مادى و جسمانى آنهاکرده , مى گوید: ((از زیر قصرهاى آنها نهرهاى آب جریان دارد)) (تجرى من تحتهم الا نهار).
سـپـس رضـایت و خشنودى کامل و همه جانبه اهل بهشت را با این جمله منعکس مى کند که آنها ((مـى گـویـند: حمد و سپاس مخصوص خداوندى است که مارا به این همه نعمت رهنمون شد و اگر خدا ما را راهنمایى نمى کرد, هرگز, هدایت نمى یافتیم )) (وقالوا الحمدللّه الذى هدینا لهذا وما کنا لنهتدى لولا ان هدینا اللّه ).
این توفیق او بود که دست ما را گرفت و از گذرگاههاى زندگى عبور داد و به سر منزل سعادت رسـانـید ((مسلما فرستادگان پروردگار ما, حق را آوردند !)) آنهاراست مى گفتند و ما با چشم خود درستى گفتارشان را هم اکنون مى بینیم (لقدجات رسل ربنا بالحق ).
((در ایـن هنگام ندایى بر مى خیزد, و این جمله را در گوش جان آنها سرمى دهد که این بهشت را به خاطر اعمال پاکتان به ارث بردید)) (ونودوا ان تلکم الجنة اورثتموها بما کنتم تعملون ).
(آیـه ) از این آیه استفاده مى شود که بهشتیان و دوزخیان از جایگاه خودمى توانند با یکدیگر سخن بـگـویـنـد;Š نخست مى گوید: ((بهشتیان , دوزخیان رامخاطب ساخته و صدا مى زنند که ما وعده پـروردگار خویش را حق یافتیم , آیا شماهم به آنچه خدا به وسیله فرستادگانش وعده داده بود, رسـیـدیـد ؟)) (ونـادى اصـحاب الجنة اصحاب النار ان قد وجدنا ما وعدنا ربنا حقا فهل وجدتم ما وعدربکم حقا).
در پاسخ ((مى گویند: آرى )) همه را عین حقیقت دیدیم (قالوا نعم ).
سپس اضافه مى کند: ((در این هنگام ندا دهنده اى در میان آنها ندا در مى دهد(آنچنان که صداى او به گوش همگان مى رسد) که : لعنت خدا بر ستمگران باد))(فاذن مؤذن بینهم ان لعنة اللّه على الظالمین ).
(آیه ) سپس ستمگران را چنین معرفى مى کند: ((همانها که مردم را از راه راست باز مى داشتند (و بـا تـبـلیغات مسموم و زهرآگین خود, ایجاد شک و تردید درریشه هاى عقاید مردم مى کردند) و جـاده مـسـتـقیم الهى را کج و معوج نشان مى دادند, و به سراى دیگر نیز ایمان نداشتند)) (الذین یصدون عن سبیل اللّه ویبغونها عوجا وهم بالا خرة کافرون ).
این مؤذن در روایات اسلامى , غالبا به امیرمؤمنان على (ع ) تفسیر شده است .
حاکم ((ابوالقاسم حسکانى )) که از دانشمندان اهل سنت است به سند خود از((محمدبن حنفیه )) از((عـلـى ))(ع ) نـقـل مى کند که فرمود: انا ذلک المؤذن : ((آن که این ندا را سر مى دهد منم )) و هـمچنین به سند خود از ابن عباس نقل مى کند که على (ع )در قرآن نامهایى دارد که مردم آنها را نـمـى دانـنـد, از جـمله ((مؤذن )) در آیه شریفه فاذن مؤذن بینهم على (ع ) است که این ندا را سر مـى دهد ومى گوید: الا لعنة اللّه على الذین کذبوا بولا یتى واستخفوا بحقى : ((لعنت خدا بر آنها باد که ولایت مرا تکذیب کردندو حق مرا کوچک شمردند)).
(آیه ).
اعراف گذرگاه مهمى به سوى بهشت !.

در تـعـقیب بیان سرگذشت بهشتیان و دوزخیان این آیه و سه آیه بعد از آن درباره ((اعراف )) که منطقه اى است حد فاصل میان بهشت و دوزخ , با ویژگیهایى که دارد سخن مى گوید.
نـخـسـت بـه حـجابى که در میان بهشتیان و دوزخیان کشیده شده است اشاره کرده , مى گوید: ((میان این دو گروه حجابى قرار دارد)) (وبینهما حجاب ).
از آیـات بعد چنین استفاده مى شود که حجاب مزبور همان ((اعراف )) است که مکان مرتفعى است در مـیـان ایـن دو گـروه , کـه مـانـع از مشاهده یکدیگر مى شود, البته کسانى که بر اعراف یعنى قسمتهاى بالاى این مانع مرتفع قرار دارند, هر دو گروه رامى توانند ببینند.
سـپـس قـرآن مـى گوید: ((بر اعراف مردانى قرار دارند که هر یک از جهنمیان ودوزخیان را (در جـایـگـاه خـود مـى بینند و) از سیمایشان آنها را مى شناسند)) (وعلى الا عراف رجال یعرفون کلا بسیمهم ).
سپس مى گوید: مردانى که بر اعراف قرار دارند ((بهشتیان را صدا مى زنند ومى گویند: درود بر شـما باد, اما خودشان وارد بهشت نشده اند, اگر چه بسیار تمایل دارند)) (ونادوا اصحاب الجنة ان سلا م علیکم لم یدخلوها وهم یطمعون ).
(آیه ) ((اما به هنگامى که به سوى دیگر نگاه مى کنند و دوزخیان را دردوزخ مى بینند (به درگاه خـدا راز و نـیـاز مـى کـنند و) مى گویند: پروردگارا ! ما را باجمعیت ستمگران قرار مده )) (واذا صرفت ابصارهم تلقا اصحاب النار قالوا ربنالا تجعلنا مع القوم الظالمین ).
(آیـه ) در ایـن آیـه اضـافـه مـى کـنـد که : ((و اصحاب اعراف مردانى ازدوزخیان را که از چهره و سـیـمـایشان مى شناسند صدا مى زنند (و مورد ملامت وسرزنش قرار مى دهند که دیدید عاقبت ) گردآورى اموال و نفرت در دنیا و تکبرورزیدن از قبول حق , به شما سودى نداد)) چه شد آن مالها ؟ و کـجا رفتند آن نفرات ؟ و چه نتیجه اى گرفتید از آن همه کبر و خودپرستى ؟ (ونادى اصحاب الا عراف رجالا یعرفونهم بسـیمیهم قالوا ما اغنى عنکم جمعکم وما کنتم تستکبرون ).
(آیه ) بار دیگر با همان زبان ملامت و سرزنش در حالى که اشاره به جمعى از ضعفاى مؤمنان که بر اعـراف قـرار گـرفته اند مى کنند, مى گویند: ((آیا اینهاهمان کسانى هستند که شما سوگند یاد کـردیـد هـیچ گاه خداوند آنان را مشمول رحمت خود قرار نخواهد داد)) (اهؤلا الذین اقسمتم لا ینالهم اللّه برحمة ).
سـرانـجـام رحمت الهى شامل حال این دسته از ضعفاى مؤمنان شده و به آنهاخطاب مى شود که : ((وارد بـهشت شوید نه ترسى بر شماست و نه در آنجا غم واندوهى دارید)) (ادخلوا الجنة لا خوف علیکم ولا انتم تحزنون ).
((اصحاب اعراف )) چه کسانى هستند؟.

از مجموع آیات و روایات چنین استفاده مى شود که ((اعراف )) گذرگاه سخت و صعب العبورى بر سـر راه بهشت سعادت جاویدان است , طبیعى است که افرادنیرومند و قوى یعنى صالحان و پاکان با سرعت از این گذرگاه عبور مى کنند اماافرادى که خوبى و بدى را به هم آمیختند در این مسیر وا مى مانند.
هـمـچـنین طبیعى است که سرپرستان جمعیت و پیشوایان قوم در گذرگاههاى سخت همانند فرماندهانى که در این گونه موارد در آخر لشکر راه مى روند تا همه سپاهیان بگذرند, در آنجا توقف مـى کنند تا به کمک ضعفاى مؤمنان بشتابند و آنهاکه شایستگى نجات را دارند در پرتو امدادشان رهایى یابند.
بـنابراین در اعراف , دو گروه وجود دارند, ضعیفان و آلودگانى که در رحمتندو پیشوایان بزرگ (یعنى انبیا, امامان وصالحان ) که در همه حال یار ویاور ضعیفانند.
(آیه ).
نعمتهاى بهشتى بر دوزخیان حرام است !.

پـس از آن کـه بـهـشتیان و دوزخیان هرکدام در محل مناسب خود مستقر شدندگفتگوهایى در میان آنها رد و بدل مى شود که نتیجه آن مجازات و کیفرى است روحانى و معنوى براى دوزخیان , نخست مى فرماید: ((دوزخیان , بهشتیان را صدامى زنند که (محبت کنید) و مقدارى آب یا از آنچه خدا به شما روزى داده , به ماببخشید)) تا عطش سوزان خود را تسکین دهیم و از آلام خود بکاهیم (ونادى اصحاب النار اصحاب الجنة ان افیضوا علینا من الما او مما رزقکم اللّه ).
ولى بلافاصله بهشتیان دست رد بر سینه آنها زده , و ((مى گویند: خداوند اینهارا بر کافران تحریم کرده است )) (قالوا ان اللّه حرمهما على الکافرین ).
1ـ جمله ((مما رزقکم اللّه )) (از آنچه خدا به شما روزى داده ) که تعبیرى است سربسته و توام با یک نوع ابهام نشان مى دهد که حتى دوزخیان نمى توانند از ماهیت و انواع نعمتهاى بهشتى آگاه شوند .
2ـ جمله ((ان اللّه حرمهما على الکافرین )) (خداوند آنها را بر کافران حرام کرده ) اشاره به این است کـه بـهـشـتیان مضایقه اى از بخشیدن این نعمتها ندارند زیرا نه چیزى از آنها کم مى شود و نه در درون سـیـنـه , کـیـنه اى نسبت به کسى دارند, ولى وضع دوزخیان آنچنان است که نمى توانند از نـعـمـتـهاى بهشتى بهره گیرند, این تحریم در حقیقت یک نوع ((تحریم تکوینى )) است , همانند محرومیت بسیارى ازبیماران از غذاهاى لذیذ و رنگارنگ .
(آیـه ) در ایـن آیه سبب محرومیت آنها را تشریح مى کند و با ذکر صفات دوزخیان روشن مى سازد کـه این سرنوشت شوم را خودشان براى خویشتن فراهم ساخته اند نخست مى گوید: ((آنها کسانى هستند که دین و مذهب خود را به سرگرمى و بازى گرفتند)) (الذین اتخذوا دینهم لهوا ولعبا).
((و زندگى دنیا آنها را فریب داد و مغرور ساخت )) (وغرتهم الحیوة الدنیا).
ایـن امـور سـبـب شـد کـه آنها در لجنزار شهوات فرو روند و همه چیز حتى رستاخیز را به دست فـرامـوشـى بـسپارند و گفتار پیامبران و آیات الهى را انکار کنند,لذا به دنبال آن اضافه مى کند: ((پـس امروز هم ما آنها را فراموش خواهیم کردهمان گونه که آنها لقاى چنین روزى را فراموش کردند و همان گونه که آیات ما را انکارنمودند)) (فالیوم ننسیهم کما نسوا لقا یومهم هذا وما کانوا بایاتنا یجحدون ).
ضمنا از این آیه استفاده مى شود که نخستین مرحله گمراهى و انحراف آن است که انسان مسائل سرنوشت ساز خود را جدى نگیرد و با آنها به عنوان یک سرگرمى و بازیچه رفتار کند.
(آیـه ) ایـن آیـه اشـاره بـه ایـن اسـت کـه محرومیت کفار و سرنوشت شومشان نتیجه کوتاهیها و تـقـصـیرات خودشان است وگرنه از ناحیه خداوند هیچ گونه کوتاهى در هدایت و رهبرى و ابلاغ آیـات و بـیـان درسـهـاى تـربـیـتى نشده است لذا مى گوید: مادر هدایت و راهنمایى آنها چیزى فـروگـذار نکردیم ((کتابى براى آنها فرستادیم که تمام اسرار و رموز آن را با آگاهى کامل تشریح کردیم )) (ولقد جئناهم بکتاب فصلناه على علم ).
((کـتـابـى کـه مـایـه هـدایت و موجب رحمت براى ایمان آورندگان بود)) اگرچه افراد لجوج و خودخواه از آن بى بهره مى مانند (هدى ورحمة لقوم یؤمنون ).
(آیـه ) و در ایـن آیـه اشاره به طرز تفکر غلط تبهکاران و منحرفان در زمینه هدایتهاى الهى کرده , مى گوید: ((آیا آنها جز انتظار تاویل آیات (و فرارسیدن تهدیدهاى الهى ) دارند)) ؟ (هل ینظرون الا تاویله ).
اما چه انتظار نابجایى , زیرا هنگامى که نتایج و سرانجام این وعده هاى الهى را مشاهده کنند, کار از کـار گذشته و راهى براى بازگشت باقى نمانده است ((آن روزکه تاویل آنها فرا رسد, کسانى که قبلا آن را فراموش کرده بودند مى گویند: فرستادگان پروردگار ما حق را آوردند)) و گفتار آنها نیز همه حق بود (یوم یاتى تاویله یقول الذین نسوه من قبل قد جات رسل ربنا بالحق ).
امـا در ایـن هنگام در وحشت و اضطراب فرو مى روند, و به فکر چاره جویى مى افتند و مى گویند: ((آیا (امروز) شفیعانى یافت مى شوند که براى ما شفاعت کنند))؟ (فهل لنا من شفعا فیشفعوا لنا).
و ((یـا (اگـر شـفـیعانى براى ما در کار نیست و اصولا شایسته شفاعت نیستیم ) آیاممکن است به عـقـب باز گردیم و اعمالى غیر آنچه انجام دادیم انجام دهیم )) وتسلیم حق و حقیقت باشیم (او نرد فنعمل غیر الذى کنا نعمل ).
ولـى افـسـوس ! ایـن بیدارى بسیار دیر است , نه راه بازگشتى وجود دارد و نه شایستگى شفاعت دارند, زیرا ((آنها سرمایه هاى وجود خود را از دست داده وگرفتار خسران و زیانى شده اند که تمام وجودشان را در بر مى گیرد)) (قد خسرواانفسهم ).
و بـر آنـهـا ثـابـت مـى شود که بتها و معبودهاى ساختگى آنان در آنجا هیچ گونه نقشى ندارد ((و مـعـبـودهایى را که به دروغ ساخته بودند همگى از نظرشان گم مى شوند)) (وضل عنهم ما کانوا یفترون ).
از ایـن آیـه اسـتفاده مى شود که انسان در اعمال خود مختار و آزاد است والا تقاضاى بازگشت به دنیا نمى کرد تا اعمال بد خود را جبران کند و نیز استفاده مى شود که جهان دیگر جاى انجام عمل و کسب فضیلت و نجات نیست .
(آیه ) این آیه معبود حقیقى و واقعى را با ذکر صفات خاصش معرفى مى کند, تا آنها که حقیقت جو هـسـتند قبل از فرا رسیدن رستاخیز در همین جهان او رابه روشنى بشناسند, نخست مى گوید: ((مـعـبود و پروردگار شماآن کس است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید)) (ان ربکم اللّه الذى خلق السموات والا رض فى ستة ایام ) یعنى ((معبود)) کسى جز ((آفریدگار)) نمى تواندباشد .
آیا جهان در شش روز آفریده شده ؟.

با توجه به مفهوم وسیع کلمه ((ایام )) (روزها) و معادل آن در زبانهاى دیگر,پاسخ این سؤال روشن است , زیرا بسیار مى شود که ((ایام )) به معنى ((دورانها)) به کارمى رود.
بـنـابـرایـن خـداونـد مجموعه زمین و آسمان را در شش دوران متوالى آفریده است , هر چند این دورانـهـا گاهى به میلیونها یا میلیاردها سال بالغ شده است و علم امروز هیچ گونه مطلبى را که مخالف این موضوع باشد بیان نکرده است .
سـپـس قـرآن مـى گـوید: ((خداوند پس از آفرینش آسمان و زمین , زمام رهبرى آنها را به دست گرفت )) (ثم استوى على العرش ).
یعنى , نه تنها آفرینش از اوست بلکه اداره و رهبرى جهان نیز با او مى باشد.
و این پاسخى است به آنها که جهان را در آفرینش نیازمند به خدا مى دانند نه در بقا و ادامه هستى .
((عرش )) چیست ؟.

عـرش در لـغـت معانى متعددى دارد از جمله : به معنى سقف یا چیزى است که داراى سقف بوده باشد, و گاهى به معنى تختهاى بلند همانند تخت سلاطین نیزآمده است .
ولـى هـنـگـامـى که در مورد خداوند به کار مى رود و گفته مى شود ((عرش خدا))منظور از آن مجموعه جهان هستى است که در حقیقت تخت حکومت پروردگارمحسوب مى شود.
بنابراین در آیه مورد بحث جمله ((استوى على العرش )) کنایه از احاطه کامل پروردگار و تسلط او بر تدبیر امور آسمانها و زمین بعد از خلقت آنهاست .
سـپـس مـى فـرمـایـد: ((اوسـت کـه شب را همچون پوششى بر روز مى افکند وروشنایى روز را با پرده هاى ظلمانى شب مى پوشاند)) (یغشى اللیل النهار).
بـعـد از آن اضـافه مى کند: ((شب با سرعت به دنبال روز در حرکت است ))(یطلبه حثیثا) همانند طلبکارى که با سرعت به دنبال بدهکار مى دود.
سـپـس مـى افزاید: ((اوست که خورشید و ماه و ستارگان را آفریده است , درحالى که همه سر بر فرمان او هستند)) (والشمس والقمر والنجوم مسخرات بامره ).
پس از ذکر آفرینش جهان هستى و نظام شب و روز و آفرینش ماه و خورشیدو ستارگان به عنوان تـاکـیـد مـى گوید: ((آگاه باشید آفرینش و اداره امور جهان هستى تنها به دست اوست )) (الا له الخلق والا مر).
مـنـظـور از ((خـلق )) آفرینش نخستین , و منظور از ((امر)) قوانین و نظاماتى است که به فرمان پروردگار بر عالم هستى حکومت مى کند و آنها را در مسیر خود رهبرى مى نماید.
بـه عـبـارت دیـگـر: هـمان طور که جهان در حدوثش نیازمند به اوست در تدبیر وادامه حیات و اداره اش نـیـز وابسته به او مى باشد, و اگر لحظه اى لطف خدا از آن گرفته شود نظامش بکلى از هم گسسته و نابود مى گردد.
و در پـایان آیه مى فرماید: ((پربرکت است خداوندى که پروردگار عالمیان است )) (تبارک اللّه رب العالمین ).
این جمله بعد از ذکر آفرینش و تدبیر جهان هستى یک نوع ستایش از مقام مقدس پروردگار است که وجودى مبارک , ازلى , ابدى و سرچشمه همه برکات ونیکیها و خیر مستمر مى باشد.
(آیه ).
شرایط اجابت دعا:.

آیه قبل با ذکر دلایل روشن این حقیقت را اثبات کرد که شایسته عبودیت وبندگى تنها خداست و بـه دنبال آن در اینجا دستور مى دهد که ((دعا و نیایش )) که جان و روح عبادت است باید در برابر خـدا انـجـام گـیـرد, نخست مى گوید: ((پروردگار خودرا از روى تضرع ودر پنهانى بخوانید)) (ادعوا ربکم تضرعا وخفیة ).
ایـن که در آیه فوق دستور داده شده که خدا را در ((خفیه )) و پنهانى بخوانیدبراى این است که از ((ریا)) دورتر, و به اخلاص نزدیکتر, و توام با تمرکز فکر و حضورقلب باشد.
و در پایان آیه مى فرماید: ((او (خداوند) تجاوزکاران را دوست نمى دارد)) (انه لا یحب المعتدین ).
و این جمله معنى وسیعى دارد که هرگونه تجاوز را, اعم از فریاد کشیدن به هنگام دعا, و یا تظاهر و ریاکارى , و یا توجه به غیر خدا را به هنگام دعا, شامل مى شود.
(آیـه ) در ایـن آیـه اشاره به حکمى شده است که در واقع یکى از شرایطتاثیر دعا است , مى فرماید: ((در روى زمـیـن فـساد مکنید بعد از آن که اصلاح شده است )) (ولا تفسدوا فى الا رض بعد اصلا حها) بنابراین هیچ گاه دعاى افراد مفسد وتبهکار به جایى نخواهد رسید.
در روایـتـى از امـام بـاقـر(ع ) مى خوانیم : ((زمین فاسد بود و خداوند به وسیله پیامبر اسلام آن را اصلاح کرد)).
بار دیگر به مساله دعا مى پردازد و یکى دیگر از شرایط آن را بازگو مى کند,مى گوید: ((و خدا را با ترس و امید بخوانید)) (وادعوه خوفا وطمعا).
نـه آن چنان از اعمال خود راضى باشید که گمان کنید هیچ نقطه تاریکى درزندگى شما نیست که این خود عامل عقبگرد و سقوط است , و نه آن چنان مایوس باشید که خود را شایسته عفو خدا و اجـابت دعا ندانید, بلکه با دو بال ((بیم )) و((امید)) به سوى او پرواز کنید, امید به رحمتش و بیم از مسؤولیتها و لغزشهاى خود.
و در پـایان آیه براى تاکید بیشتر روى اسباب امیدوارى به رحمت خدا,مى گوید: ((رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است )) (ان رحمت اللّه قریب من المحسنین ).
                   
در ایـن دو آیـه اشاره به پنج قسمت از شرایط قبولى دعا شده است : نخست این که از روى تضرع و در پنهانى باشد, دیگر این که از حد اعتدال تجاوز نکند, سوم این که با تولید فساد و تبهکارى همراه نگردد, چهارم این که توام با بیم و امید متوازن باشد, پنجم این که با نیکوکارى توام گردد.
(آیـه ) در آیـات گـذشته اشاره هاى مکرر به مساله ((مبد)) یعنى توحید وشناسایى پروردگار از روى اسـرار جهان آفرینش شد, و در این آیه اشاره به مساله ((معاد)) و رستاخیز مى شود, تا این دو بـحث یکدیگر را تکمیل کنند, و این سیره قرآن است که در بسیارى از موارد ((مبد)) و ((معاد)) را بـا هـم قـریـن مـى سـازد, نخست مى گوید: ((او کسى است که بادها را پیشاپیش باران رحمتش هـمـچون بشارت دهنده اى (که از قدوم مسافر عزیزى خبر مى دهد) مى فرستد)) (وهو الذى یرسل الریاح بشرا بین یدى رحمته ).
((بـادهایى که از اقیانوسها برخاسته و ابرهاى سنگین بار و پرآب را با خودحمل مى کند)) (حتى اذا اقلت سحابا ثقالا ).
((در ایـن مـوقع آنها را به سوى سرزمینهاى مرده و خشک و سوزان مى رانیم )) وماموریت آبیارى این تشنگان را به عهده آنها مى نهیم (سقناه لبلد میت ).
((و به وسیله آن , آب حیات بخش را در همه جا فرو مى فرستیم )) (فانزلنا به الما) ((سپس به کمک این آب انواع میوه ها را از خاک تیره بیرون مى آوریم ))(فاخرجنا به من کل الثمرات ).
و بـه دنبال آن اضافه مى کند: ((این چنین مردگان را از زمین بیرون مى آوریم )) ولباس حیات را در اندامشان مى پوشانیم (کذلک نخرج الموتى ).
ایـن مـثـال را بـراى آن آوردیم که نمونه معاد را در این دنیا که همه سال در برابرچشم شما تکرار مى شود به شما نشان دهیم ((تا شاید متذکر گردید)) (لعلکم تذکرون ).
(آیـه ) در این آیه براى این که گمان نشود یکنواخت بودن باران دلیل آن است که همه سرزمینها یـکـسـان زنـده شـونـد, و بـراى ایـن کـه روشن گردد, استعدادها وآمادگیهاى متفاوت سبب اسـتـفـاده هـاى مـختلف از مواهب الهى مى شود, مى گوید:((سرزمین شیرین و پاکیزه گیاهان پربرکت و مفید و سودمند به اذن پرودگار, از آن مى روید)) (والبلد الطیب یخرج نباته باذن ربه ).
((امـا زمـیـنـهـاى شـوره زار و خبیث و زشت , چیزى جز گیاهان ناچیز و کم ارزش نمى رویاند)) (والذى خبث لا یخرج الا نکدا).
و در پـایـان آیـه مـى فـرمـایـد: ((این چنین آیات را براى کسانى که شکرگزارند (و ازآن استفاده مى کنند و راه هدایت را مى پویند) بیان مى کنیم )) (کذلک نصرف الا یات لقوم یشکرون ).
آیـه فـوق در حقیقت اشاره به یک مساله مهم است و آن این که تنها ((فاعلیت فاعل )) براى به ثمر رسیدن یک موضوع , کافى نیست بلکه استعداد و ((قابلیت قابل ))نیز شرط است .
(آیه ).
رسالت نوح نخستین پیامبر اولوالعزم :.

سرگذشت نوح در سوره هاى مختلفى از قرآن مانند سوره هود, انبیا,مؤمنون , شعرا و نوح مشروحا آمده است , اما در اینجا تنها فهرستى از آن در شش آیه آمده , نخست مى فرماید: ((ما نوح را به سوى قومش فرستادیم )) (لقد ارسلنا نوحاالى قومه ).
نـخـستین چیزى که او به آنها یادآور شد, همان توجه به حقیقت توحید و نفى هرگونه بت پرستى بـود, ((پـس به آنها گفت : اى قوم من ! خدا را بپرستید که هیچ معبودى جز او براى شما نیست )) (فقال یا قوم اعبدوا اللّه ما لکم من اله غیره ).
نوح پس از بیدار کردن فطرتهاى خفته , آنان را از سرانجام بت پرستى بر حذرداشته و گفت : ((من از عذاب روزى بزرگ بر شما مى ترسم )) (انى اخاف علیکم عذاب یوم عظیم ).
مـنـظـور از مـجازات ((روز بزرگ )) ممکن است همان توفان معروف نوح یامجازات الهى در روز رستاخیز باشد.
(آیه ) ولى قوم نوح به جاى این که از دعوت اصلاحى این پیامبر بزرگ که توام با نهایت خیرخواهى بـود اسـتـقبال کنند, به آیین توحید بپیوندند و دست از ستم و فساد بردارند ((جمعى از اشراف و ثـروتمندان قوم او (که منافع خود را با بیدارى مردم در خطر مى دیدند, و مذهب او را مانعى بر سر راه هـوسرانیها و هوسبازیهاى خویش مشاهده مى کردند) صریحا در جواب نوح گفتند: ما تو را در گمراهى آشکارمى بینیم )) (قال الملا من قومه انا لنریک فى ضلا ل مبین ).
(آیـه ) ((نوح )) در برابر توهین و خشونت آنها با همان لحن آرام و متین ومحبت آمیز خود در پاسخ آنها ((گفت : (من نه تنها گمراه نیستم بلکه ) هیچ گونه نشانه اى از گمراهى در من وجود ندارد, ولـى مـن فـرسـتـاده پـروردگـار جـهـانـیـانـم )) (قال یاقوم لیس بى ضلا لة ولکنى رسول من رب العالمین ).
اشاره به این که خدایان پراکنده اى که شما قائل شده اید همه بى اساس است ,پروردگار و رب همه جهانیان تنها خداوند یگانه یکتاست که خالق همه آنها مى باشد.
(آیـه ) هـدف مـن ایـن است که رسالت پروردگار را انجام داده و دستورات او را به شما برسانم )) (ابلغکم رسالا ت ربى ).
((و در این راه از هیچ گونه خیرخواهى فروگذارى نمى کنم )) (وانصح لکم ).
و در پـایان اضافه مى کند: ((من چیزهایى از خداوند مى دانم که شمانمى دانید)) (واعلم من اللّه ما لا تعلمون ).
این جمله ممکن است جنبه تهدید در برابر مخالفتهاى آنها داشته باشد که من مجازاتهاى دردناکى از خـداونـد در برابر تبهکاران سراغ دارم که شما هنوز از آن بى خبرید, و یا اشاره به لطف و رحمت پـروردگـار باشد که اگر در مسیر اطاعتش گام بگذارید برکات و پاداشهایى از او سراغ دارم که شما به عظمت و وسعت آن واقف نیستید.
(آیـه ) در ایـن آیـه گفتار دیگرى را از نوح مى خوانیم که در برابر اظهارتعجب قوم خود از این که چـگـونـه مـمـکـن اسـت انسانى عهده دار رسالت پروردگارگردد, بیان کرده است : ((آیا تعجب کـرده ایـد که انسانى مامور ابلاغ رسالت پروردگارگردد و دستورات بیدارکننده او بر این انسان نازل شود تا شما را از عواقب سؤاعمالتان برحذر دارد و به آیین پرهیزکارى دعوت کندو تا مشمول رحـمـت الـهـى شـویـد)) (اوعـجـبـتم ان جاکم ذکر من ربکم على رجل منکم لینذرکم ولتتقوا ولعلکم ترحمون ).
یعنى , این موضوع چه جاى تعجب است ؟ زیرا یک انسان شایسته , استعدادانجام این رسالت را بهتر از هر موجود دیگر دارد.
(آیـه ) ولـى بـه جـاى ایـن کـه دعوت چنین رهبر دلسوز و خیرخواه و آگاهى را بپذیرند, ((همه گـفـتـه هـاى او را تکذیب کردند (و در برابر دعوتش سر تسلیم فرودنیاوردند, هر چه نوح بیشتر تبلیغ مى کرد, آنها بر لجاجت و سرسختى خودمى افزودند) و همین سبب شد که ما نوح و آنها که با او در کـشـتـى بـودنـد نجات داده وتکذیب کنندگان به آیاتش را گرفتار غرقاب ساخته و هلاک کنیم )) (فکذبوه فانجیناه والذین معه فى الفلک واغرقنا الذین کذبوا بیاتنا).
در پـایان آیه , دلیل این کیفر سخت را چنین بیان مى کند که ((آنها جمعیت نابینایى بودند)) یعنى مـردمـى بـودنـد کـور دل و کورباطن که از مشاهده چهره حقیقت محروم بودند (انهم کانوا قوما عمین ).
و ایـن کـوردلـى نـتیجه اعمال شوم و لجاجتهاى مستمر خودشان بود, زیراچشم پوشى مستمر از حقایق , تدریجا چشم تیزبین عقل را ضعیف کرده و سرانجام نابینا مى کند.
(آیه ).
گوشه اى از سرگذشت قوم هود:.

در تـعـقـیـب ذکـر رسالت نوح و درسهاى عبرتى که در آن نهفته بود, به سرگذشت یکى دیگر از پـیـامـبران بزرگ یعنى هود و درگیریهاى او با قوم و ملتش مى پردازد, نخست مى فرماید: ((ما به سوى جمعیت عاد, برادرشان هود رافرستادیم )) (والى عاد اخاهم هودا).
قـوم ((عاد)) مردمى بودند که در سرزمین ((یمن )) زندگى مى کردند, از نظر قدرت جسمانى و ثـروت مـلتى نیرومند و قوى بودند, ولى انحرافات عقیده اى مخصوصابت پرستى و مفاسد اخلاقى در میان آنها غوغا مى کرد.
سـپـس مـى گوید: هود دعوت خود را از مساله توحید و مبارزه با شرک وبت پرستى شروع کرد و ((به آنها گفت : اى قوم من ! خداوند یگانه را بپرستید که هیچ معبودى براى شما غیر او نیست , آیا پرهیزگارى را پیشه نمى کنید)) ! (قال یا قوم اعبدوا اللّه ما لکم من اله غیره افلا تتقون ).
(آیه ) ولى ثروتمندان از خودراضى (ملا ) یعنى کسانى که ظاهر آنهاچشم پرکن بود, به هود همان گفتند: که قوم نوح به نوح گفته بودند, بلکه نسبت سفاهت نیز به او دادند, ((اشراف کافر قوم او گـفـتـند ما تو را در سفاهت و سبک مغزى مى بینیم و گمان مى کنیم تو از دروغگویان باشى )) ! (قال الملا الذین کفروا من قومه انا لنریک فى سفاهة وانا لنظنک من الکاذبین ).
(آیه ) اما هود با وقار و ادبى که مخصوص پیامبران و رهبران راستین وپاک است , بى آنکه از گفته آنـان عـصبانى و یا دلسرد و مایوس گردد, ((گفت : اى جمعیت من ! هیچ گونه سفاهتى در من نـیـسـت و وضـع رفـتـار و گفتار من بهترین دلیل بر سرمایه هاى عقلانى من است , من فرستاده پروردگار جهانیانم )) (قال یا قوم لیس بى سفاهة ولکنى رسول من رب العالمین ).
(آیـه ) هود اضافه کرد: ((رسالتهاى پروردگارم را به شما ابلاغ مى کنم ;Š و من خیرخواه امینى براى شما هستم )) (ابلغکم رسالا ت ربى وانا لکم ناصح امین ).
(آیـه ) سـپس هود در برابر افرادى که از بعثت یک انسان به عنوان پیامبر درتعجب بودند به همان مـطـلبى اشاره مى کند که نوح پیامبر نیز به قوم خود گفته بود وآن این که : ((آیا تعجب مى کنید کـه از طرف پروردگار به فردى از شما وحى شود, تاشما را از کیفرهایى که به خاطر اعمالتان در پیش دارید بیم دهد !)) (اوعجبتم ان جاکم ذکر من ربکم على رجل منکم لینذرکم ).
سپس براى تحریک عواطف خفته آنها و برانگیختن حس شکرگزارى دردرون جانشان قسمتى از نـعـمتهاى پروردگار را, براى آنان شرح مى دهد, مى گوید:((به خاطر بیاورید که خداوند شما را جـانـشـینان قوم نوح قرار داد)) (واذکروا اذجعلکم خلفا من بعد قوم نوح ) و هنگامى که آنها بر اثر طـغیانشان به وسیله توفان نابود شدند, سرزمینهاى وسیع و گسترده آنان را با تمام نعمتهایى که داشتند دراختیار شما قرار داد.
بـه عـلاوه ((و شـمـا را از جهت خلقت (جسمانى ) گسترش (و قدرت ) داد))(وزادکم فى الخلق بصطة ).
(آیـه ) امـا در مـقـابل این اندرزها و راهنماییهاى منطقى و یادآورى نعمتهاى الهى آنها که منافع مادى خود را در خطر مى دیدند و قبول دعوت او را مانع هوسبازیهاى خویش مى دانستند, در مقام مخالفت برآمده و ((گفتند: آیا به سراغ ماآمده اى که تنها خداى یگانه را بپرستیم , و آنچه را پدران مـا مـى پرستیدند, رها کنیم ))؟ نه هرگز چنین چیزى , ممکن نیست (قالوا اجئتنا لنعبداللّه وحده ونذر ما کان یعبدآباؤنا).
و سرانجام براى این که امید ((هود)) را بکلى از خود قطع کنند و به اصطلاح حرف آخر را به او زده بـاشند گفتند: ((اگر راست مى گویى (و عذابها و مجازاتهایى راکه به ما وعده مى دهى حقیقت دارد) هـر چـه زودتر آنها را به سراغ ما بفرست و ما رامحو و نابودن کن )) ! (فاتنا بما تعدنا ان کنت من الصادقین ).
یعنى ما کمترین واهمه اى از تهدیدهاى تو نداریم .
(آیه ) هنگامى که سخن به اینجا رسید و آخرین حرف خود را که نشانه امتناع کامل از قبول دعوت هـود بـود زدنـد و او بکلى از هدایت آنان مایوس شد, ((به آنها گفت : اکنون که چنین است بدانید عـذاب و کـیـفـر خـشم خدا بر شما مسلما واقع خواهد شد)) (قال قد وقع علیکم من ربکم رجس وغضب ).
سـپـس بـراى این که گفتار آنها در باره بتها بدون پاسخ نماند, اضافه مى کند: ((آیاشما با من در مـورد چیزهایى که از الوهیت جز نامى بى اثر ندارند و شما و پدرانتان اسم خدا بر آنها گذارده اید و بـه دروغ آثار و خاصیتهایى براى آنها قائل شده اید, به مجادله برخاسته اید, در حالى که هیچ گونه فرمان و حجتى خدا در این باره نازل نکرده است )) (اتجادلوننى فى اسما سمیتموها انتم وآباؤکم ما نزل اللّه بها من سلطان ).
سـپـس گـفـت : ((اکـنون که چنین است شما در انتظار بمانید من هم با شما انتظارمى کشم )) (فـانـتـظـروا انـى مـعکم من المنتظرین ) شما در این انتظار باشید که بتهایاریتان کنند و من در انـتظارم که عذاب دردناک الهى بر شما فرود آید آینده نشان خواهد داد کدامیک از این دو انتظار به حقیقت نزدیکتر خواهد بود.
(آیـه ) در ایـن آیه سرانجام کار این قوم لجوج در عبارت کوتاهى چنین بیان شده است : ((ما هود و کـسـانـى را کـه با او بودند به لطف و رحمت خود, رهایى بخشیدیم , و ریشه کسانى که آیات ما را تـکذیب کردند و حاضر نبودند در برابر حق تسلیم شوند, قطع و نابود ساختیم )) (فانجیناه والذین معه برحمة منا وقطعنا دابرالذین کذبوا بیاتنا وما کانوا مؤمنین ).
(آیه ).
سرگذشت عبرت انگیز قوم ثمود!.

از ایـن بـه بـعـد بـه قـیـام ((صـالح )) پیامبر بزرگ خدا در میان قوم ((ثمود)) که در یک منطقه کـوهـستانى میان حجاز و شام زندگى مى کردند اشاره شده , نخست مى گوید:((ما به سوى قوم ثمود برادرشان صالح را فرستادیم )) (والى ثمود اخاهم صالحا).
پـیـامبر آنان صالح نیز همانند سایر پیامبران , نخستین گام را در راه هدایت آنهااز مساله توحید و یـکتاپرستى برداشت و به آنها ((گفت : اى قوم من ! خداوند یگانه را پرستش کنید که معبودى جز او ندارید)) (قال یا قوم اعبدوا اللّه ما لکم من اله غیره ).
سپس اضافه نمود: من بدون دلیل چیزى نمى گویم , ((بینه و دلیل روشن ازطرف پروردگارتان بـراى شـمـا آمده است و این همان شترى است که خداوند براى شما معجزه قرار داده است )) (قد جاتکم بینة من ربکم هذه ناقة اللّه لکم آیة ).
سپس به آنها مى گوید: ((او را به حال خود واگذارید و بگذارید در زمین خدابه چرا بپردازد, و به او آزار مـرسـانـیـد کـه عذاب دردناکى شما را فرا خواهد گرفت ))(فذروها تاکل فى ارض اللّه ولا تمسوها بسؤ فیاخذکم عذاب الیم ).
(آیه ) در این آیه مى گوید: ((به خاطر داشته باشید که خداوند شما راجانشینان در روى زمین بعد از قـوم عـاد قـرار داد, و در آن مستقر ساخت )) (واذکروااذ جعلکم خلفا من بعد عاد وبواکم فى الا رض ).
یعنى از یک سو نعمتهاى فراوان الهى را فراموش نکنید و از سوى دیگر توجه داشته باشید که پیش از شما اقوام طغیانگرى مانند قوم عاد بودند که بر اثرمخالفتهایشان به عذاب الهى گرفتار شدند و نابود گردیدند.
سـپس روى بعضى از نعمتها و امکانات خداداد قوم ثمود تکیه کرده ,مى گوید: شما در سرزمینى زنـدگى دارید که هم دشتهاى مسطح با خاکهاى مساعد وآماده که ((در دشتهایش قصرها براى خود بنا مى کنید و در کوهها براى خود خانه هامى تراشید)) (تتخذون من سهولها قصورا وتنحتون الجبال بیوتا).
و در پـایـان آیه مى گوید: ((این همه نعمتهاى فراوان خدا را یادآور شوید و درزمین فساد نکنید و کفران نعمت ننمایید)) (فاذکروا آلا اللّه ولا تعثوا فى الا رض مفسدین ).
(آیـه ) بـاز مـلاحـظـه مـى کـنیم که جمعیت اشراف و ثروتمندان خوش ظاهر وبدباطن سررشته مـخـالـفـت بـا ایـن پیامبر بزرگ الهى را به دست گرفتند و همان طور که قرآن مى گوید: ((این جمعیت اشرافى و متکبر از قوم صالح به افرادى از مستضعفان که ایمان آورده بودند گفتند: آیا به راسـتى شما مى دانید که صالح از طرف خداوندبراى راهنمایى ما فرستاده شده است )) (قال الملا الذین استکبروا من قومه للذین استضعفوا لمن آمن منهم اتعلمون ان صالحا مرسل من ربه ).
ولى به زودى با پاسخ قاطع آنان که حکایت از تصمیم و اراده قوى مى کردروبرو شدند و این پاسخ را از آنـان شـنـیـدند که ((گفتند: ما نه تنها مى دانیم صالح فرستاده خداست بلکه ) ما به آنچه او ماموریت دارد, و دعوت به سوى آن مى کند,ایمان آورده ایم )) (قالوا انا بما ارسل به مؤمنون ).
(آیـه ) ((ایـن مـغروران متکبر (دست از کار خود برنداشته و مجددا براى تضعیف روحیه جمعیت مـؤمنان ) گفتند: ما به آنچه شما ایمان آورده اید کافریم ))(قال الذین استکبروا انا بالذى آمنتم به کافرون ).
(آیـه ) هنگامى که ثروتمندان متکبر و خودخواه از ایجاد تزلزل درپایه هاى ایمان توده هاى مردم با ایـمان مایوس شدند, و از سوى دیگر مى دیدند باوجود ((ناقه )) که معجزه صالح محسوب مى شد, سـمپاشیهاى آنها به جایى نمى رسد,تصمیم به نابود کردن ناقه گرفتند, و قبل از هر چیز ((آن را پى کردند و کشتند و ازفرمان خدا سر برتافتند)) (فعقروا الناقة وعتوا عن امر ربهم ).
و بـه ایـن نیز قناعت نکردند بلکه به سراغ صالح آمدند و صریحا به او ((گفتند:اى صالح ! اگر تو فرستاده خدا هستى هر چه زودتر عذاب الهى را به سراغ مابفرست )) (وقالوا یا صالح ائتنا بما تعدنا ان کنت من المرسلین ).
ایـن سـخـن در حـقیقت برپا ساختن یک نوع جنگ اعصاب در مقابل صالح وبراى تضعیف روحیه ((صالح )) و مؤمنان بود.
(آیه ) هنگامى که آنها ستیزه جویى و طغیانگرى را به آخر رساندند وآخرین بارقه آمادگى ایمان را در وجـود خـود خـامـوش سـاخـتـند, مجازات الهى که طبق قانون انتخاب اصلح و از میان بردن مـوجـودات فاسد و مفسد صورت مى گیرد, به سراغ آنها آمد و ((آن چنان زمین لرزه اى قصرها و خـانه هاى مستحکمشان را تکان دادو فرو ریخت (و زندگى پرزرق و برق آنها را درهم کوبید) که صبحگاهان تنها جسم بى جان آنها در خانه هایشان باقى مانده بود)) (فاخذتهم الرجفة فاصبحوا فى دارهم جاثمین ).
قوم ثمود به چه وسیله نابود شدند ؟.

از آیه فوق استفاده مى شود که وسیله نابودى این قوم سرکش , زلزله بود, امااز آیه 13 سوره فصلت بـر مى آید که صاعقه آنها را نابود کرد, و در آیه 5 سوره حاقه مى خوانیم به وسیله یک عامل ویرانگر (طـاغیه ) از میان رفتند باید بگوییم ;Š این هرسه عامل به یک چیز بازگشت مى کنند, یعنى نخست صاعقه تولید مى شود و به دنبال آن زمین لرزه به وجود مى آید, و اما ((طاغیه )) به معنى موجودى اسـت کـه از حـدخود تجاوز کند و این هم , با زلزله سازگار است و هم با صاعقه , بنابراین تضادى درمیان آیات نیست .
(آیـه ) در ایـن آیه مى گوید: ((بعد از این جریان صالح از آنها روى برتافت وبه آنها گفت : من حق رسـالـت پـروردگـارم را ادا کـردم و آنـچه گفتنى بود به شما گفتم واز نصیحت و خیرخواهى کـوتـاهـى نـکردم , لکن شما خیرخواهان را دوست ندارید))(فتولى عنهم وقال یا قوم لقد ابلغتکم رسالة ربى ونصحت لکم ولکن لا تحبون الناصحین ).
(آیه ).
سرنوشت دردناک قوم لوط:.

قـرآن , صـحنه عبرت انگیز دیگرى از سرگذشت پیامبران را بازگو مى کند وهدف آیات پیشین را تعقیب و تکمیل مى نماید, و آن سرگذشت پیامبر بزرگ خدا((لوط)) و قوم اوست .
نـخـسـت مى گوید: ((به خاطر بیاورید لوط پیامبر را هنگامى که به قوم خودگفت : آیا شما عمل زشـت و نـنگینى انجام مى دهید که احدى از جهانیان تاکنون مرتکب آن نشده است )) ؟ (ولوطا اذ قال لقومه اتاتون الفاحشة ما سبقکم بها من احد من العالمین ).
(آیه ) در این آیه گناهى را که در آیه قبل بطور سربسته ذکر شده بود,تشریح مى کند و مى گوید: ((شما از روى شهوت به سراغ مردان مى روید, و از زنان صرف نظر مى کنید)) (انکم لتاتون الرجال شهوة من دون النسا).
چـه انـحرافى از این بدتر و بالاتر که وسیله تولید نسل را که آمیزش زن و مرد است وخداوند آن را بـطـور غـریزى در هر انسانى قرار داده , رها کنند, و سراغ ((جنس موافق ))بروند کارى که اصولا برخلاف فطرت و ساختمان طبیعى جسم و روح انسان وغریزه تحریف نایافته اوست و در پایان آیه بـه عـنـوان تـاکید مى گوید: ((بلکه شماجمعیت اسراف کارید)) (بل انتم قوم مسرفون ) یعنى از حدود الهى قدم بیرون گذارده و در سنگلاخ انحراف و تجاوز از مرز فطرت سرگردان شده اید.
(آیـه ) در ایـن آیـه اشـاره بـه جـواب لـجـوجانه و غیرمنطقى قوم لوط کرده ,مى گوید: ((از آنها هیچ گونه جوابى در برابر دعوت این پیامبر خیرخواه و دلسوز ومصلح نداشتند جز این که با خشم و عـصبانیت گفتند: لوط و پیروان او را از شهرخود بیرون کنید (گناهشان چیست ؟ گناهشان ایـن اسـت ) که مردمى پا کند و گناه نمى کنند)) ! و نه تنها با ما هم صدا نمى شوند, بلکه مزاحم ما نیز هستند ! (وما کان جواب قومه الا ان قالوا اخرجوهم من قریتکم انهم اناس یتطهرون ).
این احتمال نیز در تفسیر جمله ((انهم اناس یتطهرون )) وجود دارد, که قوم لوط مى خواستند این پیامبر و پیروانش را متهم به تظاهر و ریاکارى کنند.
(آیه ) با توجه به آنچه در سه آیه فوق بیان شد, هر داور منصفى مى تواندحکم محکومیت چنین قوم و ملتى را صادر کند.
لذا در این آیه خداوند مى فرماید: ((چون کار به اینجا رسید ما لوط و پیروان واقعى و خاندانش را که پاکدامن بودند, نجات بخشیدیم جز همسرش که او را درمیان قوم تبهکار رها ساختیم )) زیرا او هم از نظر عقیده و آیین و مذهب با آنان هماهنگ بود (فانجیناه واهله الا امراته کانت من الغابرین ).
(آیـه ) در ایـن آیـه اشـاره بـسـیـار کـوتاه و پرمعنى به مجازات شدید ووحشتناک این قوم کرده , مى گوید: ((ما بارانى بر آنها فرستادیم )) اما چه بارانى ؟!بارانى از سنگ که آنها را در هم مى کوبید و نابود مى کرد (وامطرنا علیهم مطرا).
((اکنون تماشا کن ببین سرانجام کار مجرمان به کجا کشید)) (فانظر کیف کان عاقبة المجرمین ).
گـرچه روى سخن در اینجا به پیامبر است اما پیداست که هدف عبرت گرفتن همه افراد با ایمان مى باشد.
(آیه ).
رسالت شعیب در مدین :.

شـعـیـب کـه نـسبش طبق تواریخ با چندین واسطه به ((ابراهیم )) مى رسید, به سوى اهل مدین مـبـعوث گردید, ((مدین )) از شهرهاى شام بود و مردمى تجارت پیشه و مرفه داشت , که در میان آنها بت پرستى و همچنین تقلب و کم فروشى در معامله کاملا رایج بود ـشرح درگیرى این پیامبر بـزرگ بـا اهل ((مدین )) در سوره هاى متعددى از قرآن مخصوصا سوره ((هود)) و ((شعرا)) آمده است .
در ایـن آیـه خـداونـد مى فرماید: ((ما به سوى مردم مدین , برادر آنها شعیب رافرستادیم )) (والى مدین اخاهم شعیبا).
سـپـس اضافه مى کند که شعیب دعوت خود را همانند پیامبران دیگر از مساله توحید شروع کرد و ((صـدا زد اى قوم من ! خداوند یگانه را بپرستید که هیچ معبودى جز او براى شما نیست )) (قال یا قوم اعبدوا اللّه ما لکم من اله غیره ).
و گفت این حکم علاوه بر این که فرمان عقل است به وسیله ((دلایل روشنى که از طرف خداوند براى شما آمده )) نیز اثبات شده است (قد جاتکم بینة من ربکم ).
پـس از دعـوت بـه توحید, به مبارزه با مفاسد اجتماعى و اخلاقى و اقتصادى آنها برخاسته نخست آنـان را کـه آلـوده کـم فروشى و تقلب و تزویر در معامله بودند ازاین کار باز مى دارد و مى گوید: اکنون که راه خدا براى شما آشکار شده ((حق پیمانه ووزن را ادا کنید و از حقوق مردم چیزى کم نگذارید)) (فاوفوا الکیل والمیزان ولا تبخسوا الناس اشیاهم ).
سپس به یکى دیگر از کارهاى خلاف آنها اشاره کرده , مى گوید: ((در روى زمین بعد از آن که (در پـرتـو ایـمـان و کوششهاى انبیا) اصلاح شده است , فسادنکنید)) (ولا تفسدوا فى الا رض بعد اصلا حها).
مـسـلـم اسـت کـه از تـولـیـد فـساد, اعم از فساد اخلاقى یا بى ایمانى یا ناامنى , هیچ کس بهره اى نـمى گیرد, لذا در آخر آیه اضافه مى کند: ((این به سود شماست اگر ایمان داشته باشید)) (ذلکم خیر لکم ان کنتم مؤمنین ).
(آیه ) در این آیه به چهارمین نصیحت شعیب , اشاره شده است , آنجا که مى گوید: ((شما بر سر راه مـردم بـا ایمان ننشینید و آنها را تهدید نکنید و مانع راه خدانشوید و با القاى شبهات راه مستقیم حـق را در نظر آنها کج و معوج نشان ندهید))(ولا تقعدوا بکل صراط توعدون وتصدون عن سبیل اللّه من آمن به وتبغونهاعوجا).
و در پـایـان آیـه پـنـجـمـین نصیحت شعیب که یادآورى نعمتهاى پروردگار براى تحریک حس شـکـرگـزارى آنـهـاسـت آمده : ((و به خاطر بیاورید هنگامى که افراد کمى بودید سپس خداوند جمعیت شما را زیاد کرد و نیروى انسانى شما را فزونترساخت )) (واذکروا اذ کنتم قلیلا فکثرکم ).
از جمله فوق استفاده مى شود که در اکثر موارد کثرت نفرات , مى تواندسرچشمه قدرت و عظمت و پیشرفت جامعه باشد.
((و نـیـز خوب بنگرید که سرانجام کار مفسدان به کجا منتهى شد)) و به دنبال آنها گام برندارید (وانظروا کیف کان عاقبة المفسدین ).
(آیـه ) در ایـن آیـه کـه در واقـع پـاسـخـى است به بعضى از گفته هاى مؤمنان وکافران , شعیب مى گوید: ((اگر طایفه اى از شما به آنچه من مبعوث شده ام ایمان آورده و جمعیت دیگرى ایمان نـیـاورده انـد (نـباید موجب غرور کافران و یاس مؤمنان گردد) شما صبر کنید تا خداوند میان ما حـکـم کند که او بهترین حاکمان است )) (وان کان طائفة منکم آمنوا بالذى ارسلت به وطائفة لم یـؤمنوا فاصبروا حتى یحکم اللّه بیننا وهو خیر الحاکمین ) یعنى , آینده نشان خواهد داد, چه کسانى بر حق بوده اند وچه کسانى بر باطل .
آغاز جز نهم قرآن مجید.

(آیـه ) در ایـن آیـه و آیـه بـعد عکس العمل قوم مستکبر شعیب در برابر سخنان منطقى این پیامبر بزرگ بیان شده است .
قرآن مى گوید: ((اشراف زورمند و متکبر قوم شعیب به او گفتند سوگند یادمى کنیم که قطعا, هـم خودت و هم کسانى را که به تو ایمان آورده اند, از محیطخود بیرون خواهیم راند, مگر این که هـر چـه زودتـر بـه آیین ما باز گردید)) (قال الـملا الذین استکبروا من قومه لنخرجنک یا شعیب والذین آمنوا معک من قریتنا اولتعودن فى ملتنا) ((1)) .
پاسخى که شعیب در برابر این همه تهدید و خشونت به آنها داد خیلى ساده و ملایم و منطقى بود, ((گـفـت : آیا (مى خواهید ما را به آیین خودتان بازگردانید) اگر چه مایل نباشیم )) (قال اولو کنا کارهین ).
(آیه ) در این آیه شعیب چنین ادامه مى دهد: ((اگر ما به آیین بت پرستى شما باز گردیم , و بعد از آن که خدا ما را نجات داده خود را به این پرتگاه بیفکنیم , برخدا افترا بسته ایم )) (قد افترینا على اللّه کذبا ان عدنا فى ملتکم بعد اذ نجینااللّه منها).
سـپـس اضـافه مى کند: ((ممکن نیست ما به آیین شما بازگردیم مگر این که خدابخواهد)) (وما یکون لنا ان نعود فیها الا ان یشااللّه ربنا).
و بلافاصله اضافه مى کند که خداوند نیز چنین دستورى نخواهد داد, ((چرا که او از همه چیز آگاه است و به همه چیز احاطه علمى دارد)) (وسع ربنا کل شى علما).
بـنـابـرایـن هـرگـز مـمـکن نیست او از دستورى که داده باز گردد, زیرا کسى که ازدستورش برمى گردد, که علمش محدود باشد و اشتباه کند و از دستور خود پشیمان گردد, اما آن کس که احاطه علمى به همه چیز دارد, تجدید نظر براى او ممکن نیست .
سپس براى این که به آنها حالى کند از تهدیدشان هراسى ندارد و محکم بر جاى خود ایستاده است , مى گوید: ((توکل و تکیه ما تنها به خداست ))(على اللّه توکلنا).
و سرانجام براى این که حسن نیت خود را ثابت کند و چهره حقیقت طلبى ومسالمت جویى خویش را آشکار سازد, تا دشمنانش او را متهم به ماجراجویى وغوغا طلبى نکنند, مى گوید: ((پروردگارا ! مـیـان مـا و جمعیت ما به حق حکم وداورى کن , و مشکلات و گرفتاریهاى ما را برطرف ساز, و درهاى رحمتت را به سوى ما بگشا که بهترین گشایندگانى )) (ربنا افتح بیننا وبین قومنا بالحق وانت خیرالفاتحین ).
(آیـه ) در ایـن آیه از تبلیغاتى که مخالفان شعیب در برابر تابعان اومى کردند سخن به میان آورده , مـى گـویـد: ((اشـراف و متکبران خودخواهى که از قوم شعیب راه کفر را پیش گرفته بودند (به کسانى که احتمال مى دادند تحت تاثیردعوت شعیب واقع شوند) مى گفتند: اگر از شعیب پیروى کـنـید بطور مسلم اززیانکاران خواهید بود)) (وقال الملا الذین کفروا من قومه لئن اتبعتم شعیبا انکم اذالخاسرون ).
و مـنـظـورشان همان خسارتهاى مادى بود که دامنگیر مؤمنان به دعوت شعیب مى شد, زیرا آنها مسلما بازگشت به آیین بت پرستى نمى کردند, و بنابراین مى بایست به زور از آن شهر و دیار اخراج شوند و املاک و خانه هاى خود را بگذارندو بروند.
(آیه ) هنگامى که کارشان به اینجا رسید و علاوه بر گمراهى خویش درگمراه ساختن دیگران نیز اصـرار ورزیـدنـد, و هیچ گونه امیدى به ایمان آوردن آنهانبود, مجازات الهى به حکم قانون قطع ریـشـه فـسـاد بـه سـراغ آنـها آمد, ((پس زلزله سخت و وحشتناکى آنها را فراگرفت , آنچنان که صـبـحـگـاهـان همگى به صورت اجساد بى جانى در درون خانه هایشان افتاده بودند)) (فاخذتهم الرجفة فاصبحوا فى دارهم جاثمین ).
(آیـه ) سـپـس ابعاد وحشتناک این زلزله عجیب را با این جمله تشریح کرده , مى گوید: ((آنها که شـعـیـب را تـکذیب کردند, آنچنان نابود شدند که گویا هرگزدر این خانه ها سکنى نداشتند)) ! (الذین کذبوا شعیبا کان لم یغنوا فیها).
و در پایان آیه مى فرماید: ((آنها که شعیب را تکذیب کردند, زیانکار بودند)) نه مؤمنان (الذین کذبوا شعیبا کانوا هم الخاسرون ).
(آیـه ) در ایـن آیـه آخرین گفتار شعیب را مى خوانیم که : ((او از قوم گنهکارروى برگردانید و گـفـت : مـن رسالات پروردگارم را ابلاغ کردم , و به مقدار کافى نصیحت نمودم و از هیچ گونه خیرخواهى فروگذار نکردم )) (فتولى عنهم وقال یاقوم لقد ابلغتکم رسالا ت ربى ونصحت لکم ).
((با این حال چگونه به حال این جمعیت کافر تاسف بخورم )) (فکیف آسى على قوم کافرین ).
زیـرا آخـریـن تـلاش و کـوشـش بـراى هـدایت آنها به عمل آمد ولى در برابر حق سر تسلیم فرود نیاوردند, و مى بایست چنین سرنوشت شومى را داشته باشند.
(آیه ).
اگر هشدارها مؤثر نیفتد:.

ایـن آیـه کـه بـعـد از ذکر سرگذشت جمعى از پیامبران بزرگ و پیش از پرداختن به سرگذشت مـوسى بن عمران آمده , اشاره به چند اصل کلى است که در همه ماجراها حکومت مى کند, نخست مـى گـویـد: ((و ما در هیچ شهر و آبادى , پیامبرى نفرستادیم مگر این که اهل آن را به ناراحتیها و خـسـارتـهـا گرفتار ساختیم ;Š شاید (به خود آیند, و به سوى خدا) بازگردند و تضرع کنند)) ! (وما ارسلنا فى قریة من نبی الا اخذنا اهلها بالباسا والضرا لعلهم یضرعون ).
و ایـن به خاطر آن است که مردم تا در ناز و نعمتند کمتر گوش شنوا و آمادگى براى پذیرش حق دارند اما هنگامى که در تنگناى مشکلات قرار مى گیرند و نورفطرت و توحید آشکارتر مى گردد, بـى اخـتـیار به یاد خدا مى افتند و دلهایشان آماده پذیرش مى گردد, ولى این بیدارى که در همه یـکـسان است در بسیارى از افراد زودگذر و ناپایدار است و به مجرد, برطرف شدن مشکلات بار دیـگر در خواب غفلت فرو مى روند ولى براى جمعى نقطه عطفى در زندگى محسوب مى شود و براى همیشه , به سوى حق باز مى گردند.
(آیه ) لذا در این آیه مى گوید: هنگامى که آنها در زیر ضربات حوادث و فشارمشکلات تغییر مسیر ندادند و همچنان در گمراهى خود باقى ماندند ((سپس مامشکلات را از آنها برداشتیم و به جاى آن گـشـایـش و نعمت قرار دادیم , تا آنجا که (بار دیگر زندگانى آنها رونق گرفت و کمبودها به فزونى تبدیل شد و) مال و نفرات آنها فراوان گردید)) (ثم بدلنا مکان السیئة الحسنة حتى عفوا).
بـه هـنـگـام بـرطـرف شدن مشکلات , به جاى این که به این حقیقت توجه کنندکه ((نعمت )) و ((نقمت )) به دست خداست و رو به سوى او آورند, براى اغفال خود به این منطق متشبث شدند, که اگـر بـراى مـا مـصـائب و گـرفـتاریهایى پیش آمد, چیزتازه اى نیست ((و گفتند: پدران ما نیز گرفتار چنین مصائب و مشکلاتى شدند))(وقالوا قدمس آبانا الضرا والسرا) دنیا فراز و نشیب دارد و براى هرکس دوران راحتى و سختى بوده است , سختیها امواجى ناپایدار و زودگذرند.
در پـایـان , قـرآن مـى گـویـد: هـنگامى که کار به اینجا رسید و از عوامل تربیت کمترین بهره اى نـگـرفـتند, بلکه بر غرور خود افزودند, ((ناگاه آنها را به مجازات خودگرفتیم , در حالى که آنها هـیـچ خـبـر نـداشتند و غافلگیر شدند)) و به همین جهت مجازات براى آنها, سخت دردناک بود (فاخذناهم بغتة وهم لا یشعرون ).
(آیه ).
عمران و آبادى در سایه ایمان و تقوا:.

در این آیه و آیات بعد براى نتیجه گیرى از آیات قبل مى گوید: ((اگر مردمى که در این آبادیها و نقاط دیگر روى زمین زندگى داشته و دارند (به جاى طغیان وسرکشى و تکذیب آیات پروردگار و ظـلـم و فـسـاد) ایمان مى آوردند, و در پرتو آن تقواو پرهیزکارى پیشه مى کردند (نه تنها مورد خـشـم پروردگار و مجازات الهى واقع نمى شدند, بلکه ) درهاى برکات آسمان و زمین را به روى آنها مى گشودیم )) (ولو ان اهل القرى آمنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات من السما والا رض ).
منظور از برکات زمین و آسمان نزول باران و روییدن گیاهان مى باشد.
ولى متاسفانه آنها صراط مستقیم که راه سعادت و خوشبختى و رفاه و امنیت بود رها ساختند, ((و پـیـامـبـران خـدا را تـکـذیب کردند (و برنامه هاى اصلاحى آنها رازیر پا گذاشتند) ما هم به جرم اعمالشان , آنها را کیفر دادیم )) (ولکن کذبوا فاخذناهم بما کانوا یکسبون ).
(آیه ) در این آیه به عنوان تاکید بیشتر روى عمومیت این حکم و این که قانون فوق مخصوص اقوام پـیـشـیـن نـبـوده بلکه امروز و آینده را نیز در بر مى گیرد,مى گوید: ((آیا اهل آبادیها, خود را از مجازاتهاى ما در امان مى دانند که شب هنگام در موقعى که در خواب خوش آرمیده اند (به صورت صـاعـقـه هـا و زلـزله ها و مانند آن )بر آنها فرو ریزد)) (افامن اهل القرى ان یاتیهم باسنا بیاتا وهم نائمون ).
(آیه ) ((و یا این که مجازاتهاى ما به هنگام روز در موقعى که غرق انواع بازیها و سرگرمیها هستند دامان اهل این آبادیها را بگیرد)) (او امن اهل القرى ان یاتیهم باسنا ضحى وهم یلعبون ).
یـعـنى , آنها در همه حال در روز و شب , در خواب و بیدارى , در ساعات خوشى و ناخوشى همه در دسـت قـدرت خدا قرار دارند, و با یک فرمان مى تواندهمه زندگى آنها را در هم بپیچد, آرى تنها در یک لحظه و بدون هیچ مقدمه ممکن است انواع بلاها بر سر این انسان بى خبر فرود آید.
(آیـه ) در ایـن آیه باز به شکل دیگر و به بیان تازه اى این حقیقت را تاکیدمى کند و مى گوید: ((آیا این مجرمان از مکر الهى ایمنند ؟ در حالى که هیچ کس جززیانکاران خود را از مکر خداوند در امان نمى دانند)) (افامنوا مکراللّه فلا یامن مکراللّه الا القوم الخاسرون ).
مـنـظـور از ((مکرالهى )) آن است که خداوند, مجرمان را با نقشه هاى قاطع وشکست ناپذیر بدون اختیار خودشان از زندگانى مرفه و هدفهاى خوشگذرانى بازمى دارد, و این اشاره به همان کیفرها و بلاهاى ناگهانى و بیچاره کننده است .
(آیـه ) در ایـن آیـه بار دیگر براى بیدار ساختن اندیشه هاى خفته اقوام موجود وتوجه دادن آنان به درسهاى عبرتى که در زندگانى پیشینیان بوده است مى گوید: ((آیاکسانى که وارث روى زمین بعد از صاحبان آن مى شوند, از مطالعه حال پیشینیان متنبه نشدند: که اگر ما بخواهیم مى توانیم آنها را نیز به خاطر گناهانشان هلاک کنیم ))و به همان سرنوشت مجرمان گذشته گرفتار سازیم (اولم یهد للذین یرثون الا رض من بعد اهلها ان لو نشا اصبناهم بذنوبهم ).
و نـیـز مى توانیم آنها را زنده بگذاریم , ولى به خاطر غوطه ور شدن در گناه وفساد ((بر دلهایشان مـهـر مـى نـهـیم (درک و شعور و حس تشخیص را از آنها مى گیریم )آنچنان که هیچ حقیقتى را نـشـنوند)) و هیچ اندرزى را نپذیرند و در زندگى حیران وسرگردان شوند (ونطبع على قلوبهم فهم لا یسمعون ).
                   
(آیـه ) در این آیه و آیه بعد باز هم تکیه روى عبرتهایى است که از بیان سرگذشتهاى اقوام پیشین گرفته مى شود, ولى روى سخن در اینجا به پیامبر(ص )است اگرچه هدف در واقع همه هستند.
نـخـسـت مى گوید: ((اینها آبادیها و شهرها و اقوامى هستند که اخبار وسرگذشت آنها را براى تو بیان مى کنیم )) (تلک القرى نقص علیک من انبائها).
سـپـس مـى گوید: چنان نبود که آنها بدون اتمام حجت , هلاک و نابود شوند,بلکه , ((بطور مسلم پیامبرانشان با دلایل روشن , به سراغ آنها آمدند)) و نهایت تلاش وکوشش را در هدایت آنها کردند (ولقد جاتهم رسلهم بالبینات ).
((اما آنها (در برابر تبلیغات مستمر, و دعوت پى گیر انبیا مقاومت به خرج دادن و روى حرف خود ایـسـتـادند, و) حاضر نبودند آنچه را قبلا تکذیب کردندبپذیرند و به آن ایمان بیاورند)) (فما کانوا لیؤمنوا بما کذبوا من قبل ).
در جـمـله بعد علت این لجاجت و سرسختى را چنین بیان مى کند: ((این چنین خداوند بر دلهاى کـافـران نقش بى ایمانى و انحراف را ترسیم مى کند و بر قلوبشان مهر مى نهد)) (کذلک یطبع اللّه على قلوب الکافرین ).
یـعـنـى , کسانى که در مسیرهاى غلط گام بر مى دارند, بر اثر تکرار و ادامه عمل ,انحراف و کفر و ناپاکى آنچنان بر دلهاى آنها نقش مى بندد, که همچون نقش سکه ثابت مى ماند و این از قبیل اثر و خاصیت عمل است که به خداوند نسبت داده شده , زیرا مسبب تمام اسباب , اوست .
(آیـه ) در ایـن آیـه دو قـسمت دیگر از نقطه هاى ضعف اخلاقى این جمعیتها که سبب گمراهى و نابودى آنها گردیده , بیان شده است .
نخست مى گوید آنها افراد پیمان شکن بودند: ((و ما براى اکثریت آنها عهد وپیمان ثابتى نیافتیم )) (وما وجدنا لا کثرهم من عهد).
این عهد و پیمان ممکن است اشاره به ((عهد و پیمان فطرى )) باشد که خداوند به حکم آفرینش و فطرت از همه بندگان خود گرفته است .
و یـا عهد و پیمانهایى که پیامبران الهى از مردم مى گرفتند, بسیارى از مردم آن را مى پذیرفتند و سپس مى شکستند.
و یا اشاره به همه پیمانها اعم از ((فطرى )) و ((تشریعى )) بوده باشد.
روح پـیـمان شکنى یکى از عوامل مخالفت با پیامبران و اصرار در پوییدن راه کفر و نفاق و گرفتار شدن به عواقب شوم آن است .
سـپس به عامل دیگر اشاره کرده , مى گوید: ((اکثر آنها را فاسد و خارج ازاطاعت فرمان یافتیم )) (وان وجدنا اکثرهم لفاسقین ).
یـعـنـى روح تـمـرد و قـانون شکنى و خروج از نظامات آفرینش و قوانین الهى یکى دیگر از عوامل ایستادگى و پافشارى آنها در کفر و بى ایمانى بود.
(آیه ).
خاطره درگیریهاى موسى و فرعون !.

در ایـن آیـه و آیـات فـراوان دیـگـرى که بعد از آن مى آید, داستان موسى بن عمران و سرگذشت درگیریهاى او با فرعون و فرعونیان و سرانجام کار آنها بیان شده است .
بطورکلى زندگى این پیامبر بزرگ یعنى موسى بن عمران را در پنج دوره مى توان خلاصه کرد:.
1ـ دوران تولد و حوادثى که بر او گذشت .
2ـ دوران فرار او از مصر و زندگى او در سرزمین ((مدین )).
3ـ دوران بعثت و درگیریهاى فراوانى که با فرعون و دستگاه او داشت .
4ـ دوران نجات او و بنى اسرائیل از چنگال فرعونیان .
5ـ دوران درگیریهاى موسى با بنى اسرائیل !.
در ایـن آیـه مى فرماید: ((بعد از اقوام گذشته (یعنى قوم نوح , هود, صالح و مانند آنها)موسى را با آیات خود به سوى فرعون و فرعونیان مبعوث کردیم )) (ثم بعثنا من بعدهم موسى بیاتنا الى فرعون وملا ئه ).
فرعون , اسم عام است که به تمام سلاطین مصر در آن زمان گفته مى شد.
سپس مى فرماید: ((آنها نسبت به آیات الهى ظلم و ستم کردند)) (فظلموا بها).
و در پـایـان اضـافـه مى کند: ((بنگر سرانجام کار مفسدان چگونه بود)) ؟ !(فانظرکیف کان عاقبة المفسدین ).
جمله فوق یک اشاره اجمالى به نابودى فرعون و قوم سرکش اوست که شرح آن بعدا خواهد آمد.
(آیـه ) آیـه قـبل اشاره بسیار کوتاهى به مجموع برنامه رسالت موسى ودرگیریهاى او با فرعون و عـاقـبـت کـار آنـها بود, اما در آیات بعد همین موضوع بطورمشروحتر مورد بررسى قرار گرفته , نخست مى گوید: ((و موسى گفت : اى فرعون !من فرستاده پروردگار جهانیانم )) (وقال موسى یا فرعون انى رسول من رب العالمین ).
و این نخستین برخورد موسى با فرعون و چهره اى از درگیرى ((حق )) و ((باطل ))است .
(آیـه ) در این آیه مى خوانیم که موسى به دنبال دعوى رسالت پروردگارمى گوید: اکنون که من فـرستاده او هستم ((سزاوار است که در باره خداوند جز حق نگویم )) زیرا فرستاده خداوندى که از همه عیوب , پاک و منزه است , ممکن نیست دروغگو باشد (حقیق على ان لا اقول على اللّه الا الحق ) .
سـپـس بـراى تـثـبیت دعوى نبوت خویش اضافه مى کند: چنان نیست که این ادعا را بدون دلیل گفته باشم ((من از پروردگار شما, دلیل روشن و آشکارى با خودآورده ام )) (قد جئتکم ببینة من ربکم ).
اکنون که چنین است ((بنى اسرائیل را با من بفرست )) (فارسل معى بنى اسرائیل ).
(آیـه ) فـرعون با شنیدن این جمله که ((من دلیل روشنى با خود دارم )),بلافاصله ((گفت : اگر راست مى گویى و نشانه اى از طرف خداوند با خود دارى آن رابیاور)) (قال ان کنت جئت بیة فات بها ان کنت من الصادقین ).
(آیـه ) بـلافـاصله موسى دو معجزه بزرگ خود را که یکى مظهر ((بیم )) ودیگرى مظهر ((امید)) بود, و مقام ((انذار)) و ((بشارت )) او را تکمیل مى کرد, نشان داد:نخست , ((عصاى خود را انداخت و به صورت اژدهاى آشکارى درآمد)) (فالقى عصاه فاذا هى ثعبان مبین ).
(آیه ) این آیه اشاره به دومین اعجاز موسى که جنبه امید و بشارت داردکرده , مى فرماید: ((موسى دسـت خـود را از گریبان خارج کرد, ناگهان سفید ودرخشنده در برابر بینندگان بود)) (ونزع یده فاذا هى بیضا للناظرین ).
(آیه ).
مبارزه شروع مى شود!.

از ایـن بعد سخن از نخستین واکنشهاى فرعون و دستگاه او در برابر دعوت موسى و معجزاتش به مـیـان آمده است , مى فرماید: ((اطرافیان فرعون (با مشاهده اعمال خارق العاده موسى فورا وصله سـحـر بـه او بـستند و) گفتند: این ساحر دانا وکهنه کار و آزموده اى است )) ! (قال الملا من قوم فرعون ان هذا لساحر علیم ).
(آیـه ) سـپـس افـزودند: ((هدف این مرد این است که شما را از سرزمین ووطنتان بیرون براند)) (یرید ان یخرجکم من ارضکم ).
یـعنى , او نظرى جز استعمار و استثمار و حکومت بر مردم و توسعه طلبى وغصب سرزمین دیگران ندارد و این کارهاى خارق العاده و ادعاى نبوت همه براى وصول به این هدف است .
و بعد گفتند: ((باتوجه به این اوضاع و احوال عقیده شما در باره او چیست ؟))(فماذا تامرون ).
(آیـه ) بـه هر حال نظر همگى بر این قرار گرفت که به فرعون ((گفتند: (کار)او و برادرش را به تـاخـیـر انـداز, و جـمـع آورى کـنـنـدگان را به همه شهرها بفرست ))(قالوا ارجه واخاه وارسل فى المدائن حاشرین ).
(آیـه ) ((تـا هـمـه ساحران ورزیده و آزموده و دانا را به سوى تو فراخوانند وبه محضر تو بیاورند)) (یاتوک بکل ساحر علیم ).
از آنجا که عجله در کشتن موسى و هارون با توجه به دو معجزه عجیبش باعث گرایش عده زیادى به او مى شد و چهره ((نبوت )) او با چهره ((مظلومیت و شهادت ))آمیخته شده , جاذبه بیشترى به خود مى گرفت , نخست به این فکر افتادند که عمل او را با اعمال خارق العاده ساحران خنثى کنند و آبـرویـش را بـریـزند سپس او را به قتل برسانند تا داستان موسى و هارون براى همیشه از نظرها فراموش گردد!.
(آیه ).
چگونه سرانجام حق پیروز شد؟.

از این به بعد سخن از درگیرى موسى (ع ) با ساحران و سرانجام کار او در این مبارزه به میان آمده است .
آیـه مـى گوید: ((ساحران به دعوت فرعون به سراغ او شتافتند و نخستین چیزى که با او در میان گـذاشـتند این بود که آیا ما اجر و پاداش فراوانى در صورت غلبه بر دشمن خواهیم داشت )) (وجا السحرة فرعون قالوا ان لنا لا جرا ان کنانحن الغالبین ).
(آیـه ) فـرعـون نیز بلافاصله وعده مساعد به آنها داد و گفت : ((آرى ((نه تنهااجر و پاداش مادى خواهید داشت ) بلکه از مقربان درگاه من نیز خواهید شد)) ! (قال نعم وانکم لمن المقربین ).
و به این ترتیب هم وعده ((مال )) به آنها داد و هم وعده ((مقام بزرگ )).
(آیـه ) سـرانـجـام مـوعد معینى براى مقابله موسى (ع ) با ساحران تعیین شدو از همه مردم براى مشاهده این ماجرا دعوت به عمل آمد.
روز مـوعود فرارسید و ساحران همه مقدمات کار خود را فراهم ساخته بودند, یک مشت ریسمان و عصا که درون آنها گویا مواد شیمیایى مخصوصى قرارداده شده بود تهیه کردند که در برابر تابش آفتاب به صورت گازهاى سبکى درمى آمد و آن طنابها و عصاهاى توخالى را به حرکت در مى آورد .
صـحنه عجیبى بود, موسى (ع ) تک و تنها ـفقط برادرش با او بودـ در برابرانبوه جمعیت ساحران و مردم ((گفتند: اى موسى ! یا (تو شروع به کار کن و وسائل سحرت را) بیفکن و یا ما آغاز مى کنیم و وسائل خود را مى افکنیم )) (قالوا یا موسى اما ان تلقى واما ان نکون نحن الملقین ).
(آیه ) موسى با خونسردى مخصوصى در پاسخ ((گفت : (شما قبلا شروع کنید) شما وسائل خود را بیفکنید)) ! (قال القوا).
((هنگامى که ساحران طنابها و ریسمانها را به وسط میدان افکندند, مردم راچشم بندى کرده و (با اعمال و گفتارهاى اغراق آمیز خود) هول و وحشتى در دل مردم افکندند و سحر عظیمى در برابر آنها انجام دادند)) (فلما القوا سحروا اعین الناس واسترهبوهم وجاؤا بسحر عظیم ).
کـلـمه ((سحر)) به معنى خدعه و نیرنگ و شعبده و تردستى است , گاهى نیز به معنى هر چیزى که عامل و انگیزه آن نامرئى و مرموز باشد, آمده است .
(آیـه ) در این هنگام که همه مردم به جنب و جوش افتاده بودند و غریوشادى از هر سو بلند بود و فـرعون و اطرافیانش تبسم رضایت بخشى بر لب داشتندو برق شادى از چشمانشان مى درخشید, وحـى الـهـى بـه سـراغ مـوسـى (ع ) آمـد و او رافرمان به انداختن عصا داد, ناگهان صحنه بکلى دگـرگـون شـد و رنـگ از چـهـره هـا پریدو تزلزل برارکان فرعون و یارانش افتاد, چنانکه قرآن مى گوید: ((و ما وحى به موسى کردیم که عصایت را بیفکن ناگهان (به صورت اژدهایى درآمد و) بـا دقـت و سرعت ,مارهاى دروغین و وسائل قلابى ساحران را جمع کرد)) (واوحینا الى موسى ان الق عصاک فاذاهى تلقف ما یافکون ).
(آیـه ) ((در ایـن هـنـگام حق آشکار شد و اعمال آنها که بى اساس و نادرست بود, باطل گردید)) (فوقع الحق وبطل ما کانوا یعملون ).
زیرا کار موسى یک واقعیت بود و اعمال آنها یک مشت تقلب و تزویر وچشم بندى و اغفال .
و این نخستین ضربتى بود که بر پایه قدرت فرعون جبار فرود آمد.
(آیه ) در این آیه مى گوید: ((به این ترتیب آثار شکست در آنها نمایان شد وهمگى خوار و کوچک و ناتوان شدند)) (فغلبوا هنالک وانقلبوا صاغرین ).
(آیـه ) ضـربـه مـهمتر آنگاه واقع شد که صحنه مبارزه ساحران با موسى (ع ) بکلى تغییر شکل داد, نـاگـهان ((همه ساحران به زمین افتادند و براى عظمت خداوندسجده کردند)) (والقى السحرة ساجدین ).
(آیه ) ((و فریاد زدند ما به پروردگار جهانیان ایمان آوردیم )) (قالوا آمنابرب العالمین ).
(آیه ) ((همان پروردگار موسى و هارون )) (رب موسى وهرون ).
و این چیزى بود که به هیچ وجه براى فرعون ودستگاه او قابل پیش بینى نبود.
(آیه ).
تهدیدهاى بیهوده !.

هنگامى که ضربه تازه اى با پیروزى موسى (ع ) بر ساحران و ایمان آوردن آنهابه موسى (ع ) بر ارکان قدرت فرعون فرود آمد, فرعون بسیار متوحش و دستپاچه شد, لذا بلافاصله دست به دو ابتکار زد:.
نخست اتهامى که شاید عوام پسند هم بود به ساحران بست , سپس باشدیدترین تهدید آنها را مورد حمله قرار داد, ولى بر خلاف انتظار فرعون ساحران آنچنان مقاومتى در برابر این دو صحنه از خود نشان دادند که ضربه سومى برپایه هاى قدرت لرزان او فرود آمد.
چـنـانـکـه قرآن مى گوید: ((فرعون به ساحران گفت : آیا پیش از این که به شمااجازه دهم به او (موسى ) ایمان آوردید)) ؟! (قال فرعون آمنتم به قبل ان آذن لکم ).
و ایـن بـالاتـرین نوع استعمار است که ملتى آنچنان برده و اسیر گردند که حتى حق فکر کردن و اندیشیدن و ایمان قلبى به کسى یا مکتبى را نداشته باشند.
این همان برنامه اى است که در ((استعمار نو)) نیز دنبال مى شود.
سپس فرعون اضافه کرد ((این توطئه و نقشه اى است که شما در این شهر (ودیار) کشیده اید تا به وسیله آن اهل آن را بیرون کنید)) (ان هذا لمکر مکرتموه فى المدینة لتخرجوا منها اهلها).
این تهمت به قدرى بى اساس و رسوا بود که جز عوام الناس و افراد کاملابى اطلاع نمى توانستند آن را بپذیرند.
سـپـس فرعون بطور سربسته اما شدید و محکم آنها را تهدید کرد و گفت : ((امابه زودى خواهید فهمید)) ! (فسوف تعلمون ).
(آیـه ) در این آیه تهدید سربسته اى را که در جمله قبل به آن اشاره شدبطور وضوح بیان مى کند, مى گوید: ((سوگند یاد مى کنم که دستها و پاهاى شما رابطور مخالف (دست راست و پاى چپ و دسـت چـپ و پـاى راست را) قطع مى کنم سپس همگى شما را به دار خواهم آویخت )) (لا قطعن ایدیکم وارجلکم من خلا ف ثم لا صلبنکم اجمعین ).
بـرنـامـه فـرعون در اینجا براى مبارزه با ساحرانى که به موسى (ع ) ایمان آورده بودند, یک برنامه عمومى در مبارزات ناجوانمردانه جباران با طرفداران حق است که از یکسو از حربه تهمت استفاده مـى کـنـنـد, تا موقعیت حق طلبان را در افکارعمومى تضعیف کنند و از سوى دیگر تکیه بر زور و قدرت و تهدید به قتل و نابودى مى نمایند تا اراده آنها را درهم بشکنند.
(آیـه ) ساحران در برابر هیچ یک از دو حربه فرعون از میدان در نرفتند,یکدل و یکجان در پاسخ او ((گفتند: ما به سوى پروردگار خود باز مى گردیم )) (قالواانا الى ربنا منقلبون ).
یعنى , اگر آخرین تهدید تو عملى بشود, سرانجامش این است که ما شربت شهادت خواهیم نوشید, و این نه تنها به ما زیانى نمى رساند و از ما چیزى نمى کاهد, بلکه سعادت و افتخار بزرگى براى ما محسوب مى شود.
(آیـه ) سـپس براى این که پاسخى به تهمت فرعون داده باشند و حقیقت امر را بر انبوه مردمى که تـمـاشـاچـى ایـن صـحنه بودند, روشن سازند و بى گناهى خویش را ثابت کنند, چنین گفتند: ((انـتـقام تو از ما تنها به خاطر این است که ما به آیات پروردگار خود, هنگامى که به سراغ ما آمد, ایمان آورده ایم )) (وما تنقم منا الا ان آمنا بیات ربنا لما جاتنا).
سـپـس روى از فرعون برتافتند و متوجه درگاه پروردگار شدند و از او تقاضاى صبر واستقامت کـردند, زیرا مى دانستند بدون حمایت و یارى او, توانایى مقابله با این تهدیدهاى سنگین را ندارند, لذا گفتند: بار الها ! صبر و استقامت بر ما فرو ریز ! (وآخرین درجه شکیبایى را به ما مرحمت فرما !) و ما را مسلمان بمیران !)) (ربنا افرغ علینا صبرا وتوفنا مسلمین ).
و سـرانـجـام چنانکه در روایات و تواریخ آمده است , آنقدر در این راه ایستادگى به خرج دادند که فـرعـون , تـهـدید خود را عملى ساخت , و بدنهاى مثله شده آنان را در کنار رود نیل بر شاخه هاى درختان بلند نخل آویزان نمود.
آرى ! اگـر ایـمـان بـا آگـاهـى کـامـل تـوام گردد از چنین عشقى سر بر مى آورد که این گونه ایستادگیها و فداکاریها در راه آن شگفت انگیز نیست .
(آیـه ) بـاز قـرآن صحنه دیگرى را از گفتگوى فرعون و اطرافیانش پیرامون وضع موسى (ع ) بیان مى کند.
در ایـن آیـه مـى گـویـد: ((جمعیت اشراف و اطرافیان فرعون به عنوان اعتراض به او گفتند: آیا موسى و قومش را به حال خود رها مى کنى که در زمین فساد کنند, وتو و خدایانت را رها سازند)) ؟! (وقال الملا من قوم فرعون اتذر موسى وقومه لیفسدوا فى الا رض ویذرک والهتک ).
از این تعبیر استفاده مى شود که فرعون بعد از شکست در برابر موسى (ع )مدتى او و بنى اسرائیل را آزاد گـذارد و آنـها نیز بیکار ننشستند و به تبلیغ آیین موسى (ع ) پرداختند و نیز فرعون هم براى خود بتها و معبودها و خدایانى داشت .
فـرعـون با اخطار اطرافیان به شدت عمل در برابر بنى اسرائیل تشویق شد ودر پاسخ هواخواهانش چـنـیـن ((گـفـت : به زودى پسران آنها را به قتل مى رسانیم و نابودمى کنیم و زنانشان را (براى خـدمـت ) زنده مى گذاریم , و ما بر آنها تسلط کامل داریم ))(قال سنقتل ابناهم ونستحیى نساهم وانا فوقهم قاهرون ).
(آیـه ) ایـن آیـه در حـقـیـقـت , نقشه و برنامه اى است که موسى (ع ) به بنى اسرائیل براى مقابله با تـهـدیـدهـاى فـرعون , پیشنهاد مى کند, که اگر سه برنامه راعملى کنند, قطعا بر دشمن پیروز خواهند شد ((موسى به قوم خود گفت : از خدایارى جویید)) (قال موسى لقومه استعینوا باللّه ).
دیگرا ین که : ((استقامت و پایدارى پیشه کنید)) (واصبروا) و از تهدیدها وحملات دشمن نهراسید و از میدان بیرون نروید.
و بـراى تـاکـیـد مطلب و ذکر دلیل , به آنها گوشزد مى کند که : ((سراسر زمین از آن خداست (و مالک و فرمانرواى مطلق اوست ) و به هر کس از بندگانش بخواهد آن رامنتقل مى سازد)) (ان الا رض للّه یورثها من یشا من عباده ).
و آخرین شرط این است که تقوا را پیشه کنید, زیرا ((عاقبت (نیک وپیروزمندان ) براى پرهیزکاران است !)) (والعاقبة للمتقین ).
ایـن سـه شرط تنها شرط پیروزى قوم بنى اسرائیل بر دشمن نبود, بلکه هر قوم و ملتى بخواهند بر دشمنانشان پیروز شوند, بدون داشتن این برنامه سه ماده اى امکان ندارد.
(آیـه ) این آیه شکوه و گله هاى بنى اسرائیل را از مشکلاتى که بعد از قیام موسى (ع ) با آن دست به گـریـبان بودند, منعکس مى سازد و مى گوید: ((آنها به موسى گفتند: پیش از آن که تو بیایى ما آزار مـى دیدیم اکنون هم که آمده اى باز آزارمى بینیم )) کى این آزارها سر خواهد آمد و گشایشى در کار ما پیدا مى شود ؟ (قالوااوذینا من قبل ان تاتینا ومن بعد ما جئتنا).
گویا بنى اسرائیل مثل بسیارى از ما مردم انتظار داشتند که با قیام موسى (ع )یک شبه همه کارها روبه راه شود.
ولى موسى (ع ) به آنها فهماند با این که سرانجام پیروز خواهند شد, اما راه درازى در پیش دارند, و این پیروزى طبق سنت الهى در سایه استقامت و کوشش وتلاش به دست خواهد آمد, همانطور که آیه مورد بحث مى گوید: ((موسى گفت امیداست پروردگار شما دشمنتان را نابود کند و شما را جانشینان آنها در زمین قرار دهد))(قال عسى ربکم ان یهلک عدوکم ویستخلفکم فى الا رض ).
و در پایان آیه مى فرماید: خداوند این نعمتها را به شما خواهد داد و آزادى ازدست رفته را به شما بر مى گرداند, ((تا ببیند چگونه عمل خواهید کرد)) (فینظر کیف تعملون ).
(آیه ).
مجازاتهاى بیدارکننده !.

همانطور که در تفسیر آیه 94 از همین سوره گذشت , یک قانون کلى الهى درمورد تمام پیامبران ایـن بـوده اسـت , کـه به هنگامى که با مخالفتها روبرو مى شدند,خداوند براى تنبه و بیدارى اقوام سرکش , آنها را گرفتار مشکلات و ناراحتیهامى ساخته تا در خود احساس نیاز کنند.
در آیـه مـورد بـحـث , اشاره به همین مطلب در مورد پیروان فرعون مى کند ومى گوید: ((ما آل فرعون را به قحطى و خشکسالیهاى متوالى و کمبود میوه ها گرفتارساختیم , شاید متذکر گردند و بیدار شوند)) (ولقد اخذنا آل فرعون بالسنین ونقص من الثمرات لعلهم یذکرون ).
(آیه ) اما به جاى این که ((آل فرعون )) از این درسهاى الهى پند بگیرند, و ازخواب خرگوشى بیدار شـونـد, از ایـن موقعیت سؤاستفاده کرده و جریان حوادث رابه میل خود تفسیر مى کردند, ((پس هـنـگـامـى که نیکى به آنها مى رسید (و اوضاع بروفق مراد آنها بود, و در آرامش و راحتى بودند) مـى گـفتند: این وضع به خاطر لیاقت ماست !)) در حقیقت شایسته چنین موقعیتى بوده ایم (فاذا جاتهم الحسنة قالوا لناهذه ).
((امـا هنگامى که گرفتار بدى و بلا مى شدند (فورا به موسى و کسانى که با اوبودند, مى بستند و) مى گفتند: این از شر قدم موسى و کسان اوست )) (وان تصبهم سیئة یطیروا بموسى ومن معه ).
ولـى قـرآن در پـاسخ آنها مى گوید: ((بدانید که سرچشمه شومیها و ناراحتیهایى که دامان آنها را مـى گـرفـت , نزد پروردگار است (خدا مى خواسته است که آنها راگرفتار نتیجه شوم اعمالشان بکند) ولى اکثر آنها نمى دانند)) (الا انما طائرهم عنداللّه ولکن اکثرهم لا یعلمون ).
شـایـد هـمیشه در میان انسانها و اقوام مختلف , فال نیک و بد رواج داشته است , این دو گرچه اثر طـبیعى ندارند, ولى بدون تردید اثر روانى مى توانند داشته باشند, فال نیک غالبا مایه امیدوارى و حرکت است ولى فال بد موجب یاس ونومیدى و سستى و ناتوانى ا ست .
شـاید به خاطر همین موضع است که در روایات اسلامى از فال نیک نهى نشده , اما فال بد به شدت محکوم گردیده است .
(آیه ).
بلاهاى پى درپى و رنگارنگ !.

در این آیه , به مرحله دیگرى از بلاهاى پى درپى ودرسهاى بیدارکننده اى که خدا به قوم فرعون داد, اشاره شده است .
نخست به عنوان مقدمه اى براى نزول این بلاها مى گوید: آنها همچنان درانکار دعوت موسى (ع ), مقاومت به خرج دادند, ((و گفتند: هرگاه آیتى براى مابیاورى که بخواهى ما را با آن سحر کنى , ما به تو ایمان نخواهیم آورد)) (وقالوا مهماتاتنا به من آیة لتسحرنا بها فما نحن لک بمؤمنین ).
(آیـه ) ولـى از آنجا که خداوند بدون اتمام حجت کافى , هیچ جمعیتى راکیفر نمى دهد در این آیه مـى فـرمـایـد کـه مـا چـنـدیـن بلا بر آنها نازل کردیم شاید بیدارشوند, نخست ((توفان را بر آنها فرستادیم )) (فارسلنا علیهم الطوفان ).
سپس ((ملخ را)) بر زراعتها و درختان آنها, مسلط ساختیم (والجراد).
هـر بار که بلایى فرا مى رسید, دست به دامن موسى مى زدند, تا از خدابخواهد رفع بلا کند, بعد از طـوفان و ملخ خوارگى نیز همین تقاضا را کردند, وموسى (ع ) پذیرفت و بلا برطرف شد, ولى باز دست از لجاجت خویش برنداشتند,بار سوم ((قمل را)) را بر آنها مسلط ساختیم (والقمل ).
((قمل )) یک نوع آفت نباتى بود که به غلات آنها افتاد, و همه را فاسد کرد.
هـنـگـامـى که امواج این بلا فرونشست و باز ایمان نیاوردند, بار دیگر خداوند,((نسل قورباغه را)) آنـچـنـان افزایش داد که به صورت یک بلا زندگى آنها را فرا گرفت (والضفادع ) ولى باز در برابر حق زانو نزدند و تسلیم نشدند.
در این هنگام خداوند ((خون را)) بر آنها مسلط ساخت (والدم ).
و در پایان مى فرماید: ((این آیات و معجزات آشکار و نشانه هاى حقانیت موسى که از هم جدا بودند را به آنها نشان دادیم , اما آنها در برابر آن تکبر ورزیدند واز قبول حق سر باز زدند و جمعیت مجرم و گنهکارى بودند)) (آیات مفصلا ت فاستکبروا وکانوا قوما مجرمین ).
(آیه ).
پیمان شکنیهاى مکرر !.

در این آیه واکنش فرعونیان در برابر بلاهاى آموزنده و بیدارکننده پروردگاربیان شده است .
نخست مى خوانیم : ((هنگامى که بلا بر آنها مسلط مى شد, مى گفتند: اى موسى , براى ما از خدایت بـخـواه تا به عهدى که با تو کرده است وفا کند, و دعایت را در حق ما مستجاب نماید)) (ولما وقع علیهم الرجز قالوا یا موسى ادع لنا ربک بما عهد عندک ).
((اگـر تـو ایـن بـلا را از ما بر طرف سازى , سوگند یاد مى کنیم که قطعا هم خودمان به تو ایمان خـواهـیم آورد و هم بنى اسرائیل را آزاد ساخته و با تومى فرستیم )) (لئن کشفت عنا الرجز لنؤمنن لک ولنرسلن معک بنى اسرائیل ).
(آیـه ) در ایـن آیه اشاره به پیمان شکنى آنها کرده , مى گوید: ((پس هنگامى که بلا را پس از مدت تعیین شده اى , که به آن مى رسیدند, از آنها برمى داشتیم ,پیمان خود را مى شکستند)) نه خودشان ایـمان مى آوردند و نه بنى اسرائیل را اززنجیر اسارت رها مى ساختند (فلما کشفنا عنهم الرجز الى اجل هم بالغوه اذاهم ینکثون ).
جـمـله ((الى اجل )) اشاره به این است که موسى , مى گفت در فلان وقت , این بلا برطرف خواهد شد, براى این که کاملا روشن شود این دگرگونى تصادفى نبوده .
(آیـه ) ایـن آیـه , سـرانجام این همه خیره سرى و سرکشى و پیمان شکنى رادر دو جمله کوتاه بیان مى کند, نخست به صورت سربسته مى گوید: ((پس ما از آنهاانتقام گرفتیم )) (فانتقمنا منهم ).
سـپـس ایـن انـتـقـام را شرح مى دهد و مى گوید: ((آنها را در دریا غرق کردیم زیراآنها آیات ما را تکذیب کردند, و از آن غافل بودند)) (فاغرقناهم فى الیم بانهم کذبوابیاتنا وکانوا عنها غافلین ).
مـنـظور از انتقام الهى آن است که خداوند جمعیت فاسد و غیرقابل اصلاح راکه در نظام آفرینش حق حیات ندارند, نابود سازد.
(آیه ).
سرانجام دردناک قوم فرعون !.

پـس از نابودى قوم فرعون و درهم شکستن قدرت آنها, بنى اسرائیل وارث سرزمینهاى پهناور آنها شدند, آیه مورد بحث به همین معنى اشاره کرده , مى گوید:((مشرقها و مغربهاى پربرکت زمین را در اخـتـیار جمعیت مستضعف و استعمار شده قرار دادیم )) (واورثنا القوم الذین کانوا یستضعفون مشارق الا رض ومغاربها التى بارکنا فیها).
یعنى , حکومت بنى اسرائیل بر سراسر سرزمین فراعنه گسترده شد.
سـپـس مـى گـویـد: ((وعـده نـیک پروردگار تو در زمینه پیروزى بنى اسرائیل ـبه خاطر صبر و استقامتى که نشان دادند تحقق یافت )) (وتمت کلمة ربک الحسنى على بنى اسرائیل بما صبروا).
و در پایان آیه اضافه مى کند که : ((ما قصرهاى زیباى فرعون و فرعونیان وکاخهاى مجلل و بناهاى پـرزرق و بـرق و جالب آنها و همچنان باغات پرشکوهشان را نابود ساختیم )) (ودمرنا ما کان یصنع فرعون وقومه وما کانوا یعرشون ).
(آیه ).
پیشنهاد بت سازى به موسى !.

در اینجا به قسمت حساس دیگرى از سرگذشت بنى اسرائیل که به دنبال پیروزى آنها بر فرعونیان واقـع شـد, اشـاره شده است , نخست مى گوید: ((مابنى اسرائیل را از دریا (رود عظیم نیل ) عبور دادیم )) (وجاوزنا ببنى اسرائیل البحر).
((امـا در مـسـیر خود به قومى برخورد کردند که با خضوع و تواضع , اطراف بتهاى خود را گرفته بودند)) (فاتوا على قوم یعکفون على اصنام لهم ).
افـراد جـاهـل و بیخبر آنچنان تحت تاثیر این صحنه قرار گرفتند که بلافاصله نزد موسى آمدند و ((گـفتند: اى موسى ! تو, هم براى ما معبودى قرار بده همانطورکه آنها معبودانى دارند)) ! (قالوا یا موسى اجعل لنا الها کما لهم آلهة ).
مـوسـى (ع ) از این پیشنهاد جاهلانه و نابخردانه , بسیار ناراحت شد, به آنها روکرد و ((گفت : شما جمعیت جاهل و بى خبرى هستید)) ! (قال انکم قوم تجهلون )چرا که سرچشمه بت پرستى , جهل و نادانى بشر است .
(آیـه ) در ایـن آیـه مـى خوانیم که موسى (ع ) براى تکمیل سخن خود به بنى اسرائیل گفت : ((این جـمـعـیـت بـت پـرست را که مى بینید, کارشان به هلاکت مى انجامد و عملشان باطل و بى اساس است )) (ان هؤلا متبر ما هم فیه وباطل ماکانوا یعملون ).
یعنى , هم عملشان بیهوده و رنجهایشان بى نتیجه است و هم سرانجام یک قوم بت پرست و مشرک , به هلاکت و نابودى مى کشد.
(آیه ) و باز براى تاکید اضافه کرد: ((آیا غیر از خدا معبودى براى شمابطلبم ! همان خدایى که شما را بر جهانیان (مردم عصر خود) برترى داد)) (قال اغیراللّه ابغیکم الها وهو فضلکم على العالمین ).
(آیه ) در این آیه خداوند یکى از نعمتهاى بزرگ خود را به بنى اسرائیل ,یادآور مى شود, تا با توجه به ایـن نـعـمت بزرگ حس شکرگزارى در آنها تحریک گردد, و بدانند شایسته پرستش و خضوع و عبادت , تنها ذات پاک اوست .
نـخـست مى گوید: ((به خاطر بیاورید هنگامى که شما را از چنگال آل فرعون نجات دادیم آنها که مـرتبا شما را شکنجه مى دادند و مجازات مى کردند)) (واذانجیناکم من آل فرعون یسومونکم سؤ العذاب ).
سـپـس ایـن عـذاب و شـکـنـجـه مـسـتمر را چنین شرح مى دهد که آنها ((پسران شمارا به قتل مى رسانیدند, و زنان و دخترانتان را (براى خدمتگزارى و بردگى ) زنده نگه مى داشتند)) (یقتلون ابناکم ویستحیون نساکم ).
((و در این , آزمایش بزرگى از ناحیه خداوند براى شما بود)) (وفى ذلکم بلا من ربکم عظیم ).
(آیه ).
وعده گاه بزرگ !.

در ایـن آیـه اشـاره به یکى دیگر از صحنه هاى زندگى بنى اسرائیل و درگیرى موسى با آنها شده اسـت و آن جـریان رفتن موسى به میعادگاه پروردگار و گرفتن تورات از طریق وحى و تکلم با خـدا مـى بـاشد, که به دنبال آن داستان گوساله پرستى بنى اسرائیل و انحراف از مسیر توحید ذکر شده است .
نـخـسـت مى گوید: ((ما با موسى (ع ) سى شب وعده گذاشتیم , سپس با ده روزدیگر آن را کامل سـاخـتـیم , و وعده خدا با او در چهل شب پایان یافت )) (وواعدناموسى ثلثین لیلة واتممناها بعشر فتم میقات ربه اربعین لیلة ).
این چهل روز از آغاز ذیقعده شروع , و به دهم ذیحجه (عیدقربان ) ختم گردیده است .
سـپـس چـنین نقل مى کند که : ((موسى به برادرش هارون گفت : در میان قوم من جانشین من بـاش و در راه اصـلاح آنها بکوش و هیچ گاه از طریق مفسدان پیروى مکن )) (وقال موسى لا خیه هرون اخلفنى فى قومى واصلح ولا تتبع سبیل المفسدین ).
حدیث ((منزلت )):.

بـسـیـارى از مـفـسـران اهل تسنن و شیعه در ذیل آیه مورد بحث اشاره به حدیث معروف منزلت کرده اند, با این تفاوت که مفسران شیعه آن را به عنوان یکى از اسناد زنده خلافت بلافصل على (ع ) گـرفـتـه , ولـى بـعـضـى از مـفـسـران اهـل تسنن ضمن عدم قبول آن , تاخت و تاز بى رحمانه و تعصب آمیزى به شیعه دارند.
مـتـن این حدیث چنین است : عده زیادى از صحابه پیامبر(ص ) در باره جریان جنگ تبوک چنین نقل کرده اند:.
((پیامبر(ص ) به سوى تبوک حرکت کرد و على (ع ) را به جاى خود قرار داد,على (ع ) عرض کرد آیا مـرا در میان کودکان و زنان مى گذارى (و اجازه نمى دهى با توبه میدان جهاد بیایم ) پیامبر(ص ) فـرمـود: آیـا راضـى نـیستى که نسبت به من همانندهارون نسبت به موسى (ع ) باشى جز این که پیامبرى بعد از من نخواهد بود)).
و پیامبر(ص ) این سخن را تنها در جنگ تبوک نفرمود, بلکه در چندین مورددیگر نیز این جمله از او شنیده شده است , از جمله این که :.
1ـ پـیـامبر روزى به ((ام سلیم )) فرمود: اى ام سلیم ! ((على گوشتش از گوشت من , و خونش از خون من , و او نسبت به من همانند هارون است نسبت به موسى )).
2ـ ابـن عباس مى گوید: روزى عمربن خطاب گفت : من و ابوبکر و جمعى ازاصحاب پیامبر(ص ) نزد او بودیم و پیامبر(ص ) تکیه بر على (ع ) کرده بود, دست برشانه او زد سپس فرمود: ((اى على ! تو نخستین مردى هستى که به خدا ایمان آوردى و نخستین کسى هستى که اسلام را پذیرفتى , تو نسبت به من همانند هارون به موسى هستى )).
بـه هر حال اگر با بى نظرى حدیث فوق را بررسى کنیم از این حدیث استفاده مى شودکه على (ع ) تـمام مناصبى را که هارون نسبت به موسى (ع ) و در میان بنى اسرائیل داشت ـبه جز نبوت ـ داشته است .
(آیه ).
تقاضاى مشاهده پروردگار !.

در این آیه و آیات بعد صحنه عبرت انگیز دیگرى از صحنه هاى زندگى بنى اسرائیل نشان داده شده اسـت , و آن این که جمعى از بنى اسرائیل با اصرار وتاکید از موسى (ع ) خواستند که خدا را مشاهده کـنـند و اگر او را مشاهده نکنند, هرگزایمان نخواهند آورد, موسى (ع ) از میان آنها هفتاد نفر را انـتـخـاب کـرد و همراه خود به میعادگاه پروردگار برد, در آنجا تقاضاى آنها را به درگاه الهى عرضه داشت , پاسخى شنید که همه چیز را براى بنى اسرائیل در این زمینه روشن کرد.
نـخست مى گوید: ((هنگامى که موسى (ع ) به میعادگاه ما آمد و پروردگارش بااو سخن گفت , عرض کرد: پروردگارا ! خود را به من نشان ده تا به تو بنگرم )) (ولماجا موسى لمیقاتنا وکلمه ربه قال رب ارنى انظر الیک ).
ولـى به زودى این پاسخ را از پیشگاه پروردگار شنید که ((گفت : هرگز مرانخواهى دید)) (قال لن ترانى ).
((ولـى به کوه بنگر, اگر به جاى خود ایستاد مرا خواهى دید)) ! (ولکن انظرالى الجبل فان استقر مکانه فسوف ترانى ).
((هـنـگامى که خداوند بر کوه جلوه کرد آن را محو و نابود و همسان با زمین نمود)) ! (فلما تجلى ربه للجبل جعله دکا).
مـوسـى (ع ) از مـشاهده این صحنه هول انگیز چنان وحشت زده شده که ((مدهوش به روى زمین افتاد)) (وخر موسى صعقا).
((و هنگامى که به هوش آمد, عرضه داشت : پروردگارا ! منزهى تو, من به سوى تو باز مى گردم و توبه مى کنم و من نخستین مؤمنانم )) (فلما افاق قال سبحانک تبت الیک وانـا اول المؤمنین ).
آیا مشاهده خدا امکان پذیر است ؟.

در آیـه فـوق مى خوانیم که خداوند به موسى (ع ) مى گوید: ((به کوه بنگر اگر درجاى خود باقى ماند مرا خواهى دید)) آیا مفهوم این سخن این است که به راستى خداوند قابل مشاهده است ؟.
پـاسـخ این است که این تعبیر در حقیقت کنایه از محال بودن چنین موضوعى است , همانند جمله حتى یلج الجمل فى سم الخیاط;Š کافران در بهشت نمى روندمگر آن که شتر از سوراخ سوزن بگذرد (اعـراف /40) و از آنـجـا کـه معلوم بوده کوه دربرابر جلوه خداوند محال است پایدار بماند, چنین تعبیرى ذکر شده است .
همان گونه که قبل از آن نیز فرمود: ((لن ترانى )) یعنى , هرگز مرا نخواهى دیدنه در دنیا و نه در آخرت .
(آیه ).
الواح تورات !.

سـرانـجـام در آن مـیـعادگاه بزرگ , خداوند, شرایع و قوانین آیین خود را برموسى (ع ) نازل کرد نـخـست به او ((فرمود: اى موسى ! من تو را با رسالتهاى خویش ,و با سخن گفتنم (با تو) بر مردم برترى دادم و برگزیدم )) (قال یا موسى انى اصطفیتک على الناس برسالا تى وبکلا مى ).
اکنون که چنین است ((آنچه را به تو دستور داده ام بگیر و در برابر این همه موهبت از شکرگزاران باش )) (فخذ ما آتیتک وکن من الشاکرین ).
هـدف آیه بیان دو امتیاز بزرگ موسى (ع ) بر توده مردم است , یکى دریافت رسالات خدا, و دیگرى گفتگوى با پروردگار که هر دو مقام رهبرى او را در میان امت خویش تثبیت مى کرد.
(آیـه ) سـپـس اضافه مى کند که : ((در الواحى که بر موسى (ع ) نازل کردیم , ازهر موضوعى پند و انـدرز کـافـى و شرح و بیان مسائل مورد نیاز در امور دین و دنیا وفرد و اجتماع براى او نوشتیم )) (وکتبنا له فى الا لواح من کل شى موعظة وتفصیلا لکل شى ).
سپس به او دستور دادیم که : ((با نهایت جدیت و قوت اراده این فرمانها رابرگیر)) (فخذها بقوة ).
((و به قوم خود نیز فرمان ده که به نیکوترین آنها عمل کنند)) (وامر قومک یاخذوا باحسنها).
و نـیـز بـه آنـهـا اخطار کن که مخالفت با این فرمانها و فرار از زیر بار مسؤولیتها و وظائف ,نتیجه دردنـاکـى دارد, و پـایـانش دوزخ است و ((به زودى جایگاه فاسقان را به شمانشان خواهم داد)) (ساوریکم دار الفاسقین ).
از تعبیر ((من کل شى موعظة )) چنین استفاده مى شود که همه مواعظ واندرزها و مسائل لازم در الـواح مـوسـى (ع ) نـبـود, زیـرا در آن زمان به مقدار استعدادمردم , احکام الهى نازل گشت , ولى هـنـگـامى که مردم جهان به آخرین مرحله ازتعلیمات انبیا رسیدند, آخرین دستور که شامل همه نیازمندیهاى مادى و معنوى مردم بود بر پیامبر اسلام (ص ) نازل گردید.
                   
ظـاهر جمله ((ساوریکم دار الفاسقین )) (به زودى خانه فاسقان را به شما نشان مى دهم ) این است که منظور از آن , دوزخ مى باشد, که قرارگاه کسانى است که ازاطاعت فرمان خدا و انجام وظائف خویش خارج شده اند.
(آیه ).
سرنوشت متکبران ـ.

بحثى که از این آیه و آیه بعد آمده است در حقیقت یک نوع نتیجه گیرى ازآیات گذشته در زمینه سرنوشت فرعون و فرعونیان و سرکشان بنى اسرائیل است ,نخست مى فرماید: ((به زودى کسانى را که در زمین , به غیر حق تکبر ورزیدند ازآیات خود, منصرف مى سازیم )) (ساصرف عن آیاتى الذین یتکبرون فى الا رض بغیرالحق ).
سـپـس بـه سـه قـسـمت از صفات این گونه افراد ((متکبر و سرکش )) و چگونگى ((سلب توفیق حـق پـذیـرى )) از آنـها اشاره کرده , مى فرماید: ((و آنها اگر تمام آیات ونشانه هاى الهى را ببینند, ایمان نمى آورند)) ! (وان یروا کل آیة لا یؤمنوا بها).
((و نـیـز اگر راه راست و طریق درست را مشاهده کنند, انتخاب نخواهند کرد))(وان یروا سبیل الرشد لا یتخذوه سبیلا ).
و بـه عـکـس ((اگـر راه منحرف و نادرست را ببینند, آن را راه خود انتخاب مى کنند)) (وان یروا سبیل الغى یتخذوه سبیلا ).
بعد از ذکر این صفات سه گانه که همگى حکایت از انعطاف ناپذیریشان دربرابر حق مى باشد, اشاره به دلیل آن کرده , مى گوید: ((اینها همه به خاطر آن است که آیات ما را تکذیب کردند و از آن غافل بودند)) (ذلک بانهم کذبوا بیاتنا وکانوا عنهاغافلین ).
(آیـه ) ایـن آیـه کـیفر چنین اشخاصى را بیان کرده , مى گوید: ((آنها که آیات ما را تکذیب کنند و لـقاى رستاخیز را منکر شوند اعمالشان بکلى حبط و نابودمى گردد)) (والذین کذبوا بیاتنا ولقا الا خرة حبطت اعمالهم ).
و در پـایان آیه چنین اضافه مى کند: این سرنوشت براى آنها, جنبه انتقامى ندارد, این نتیجه اعمال خـود آنـهـاسـت , بلکه عین اعمال آنهاست که در برابرشان مجسم شده , ((آیا آنها جز اعمالى را که انجام مى دادند, جزا داده مى شوند)) ؟ (هل یجزون الا ما کانوا یعملون ).
ایـن آیه یکى دیگر از آیاتى است که دلیل بر تجسم اعمال , و حضور خوداعمال نیک و بد در قیامت مى باشد.
(آیه ).
آغاز گوساله پرستى یهود:.

در ایـن آیات , یکى از حوادث اسفناک و در عین حال تعجب آورى بود که بعداز رفتن موسى (ع ) به مـیـقات در میان بنى اسرائیل رخ داد, بازگو شده است و آن جریان گوساله پرستى آنهاست که به دست شخصى به نام ((سامرى )) و با استفاده اززیورآلات بنى اسرائیل ,انجام گرفت .
نخست چنین مى گوید: ((قوم موسى (ع ) بعد از رفتن او به میقات , اززینت آلات خود گوساله اى کـه تنها جسد بى جانى بود با صداى مخصوص گاوبراى خود انتخاب کردند)) (واتخذ قوم موسى من بعده من حلیهم عجلا جسدا له خوار).
سـپـس قرآن به عنوان سرزنش آنها مى گوید: ((آیا آنها نمى دیدند که (آن گوساله ) با آنان سخن نمى گوید و به راه راست راهنمائیشان نمى کند ؟! (الم یروا انه لا یکلمهم ولا یهدیهم سبیلا ).
یعنى , یک معبود واقعى حداقل باید نیک و بد را بفهمد و توانایى بر راهنمایى وهدایت پیروان خود داشـتـه باشد, با عبادت کنندگان خویش , سخن بگوید و آنها رابه راه راست هدایت کند و طریقه عبادت را به آنها بیاموزد.
آنها در حقیقت به خودشان ظلم و ستم کردند, لذا در پایان آیه مى فرماید:((گوساله را معبود خود انتخاب کردند و ظالم و ستمگر بودند)) (اتخذوه وکانواظالمین ).
(آیـه ) ولـى بـا مـراجـعت موسى , بنى اسرائیل به اشتباه خود پى بردند ((وهنگامى که حقیقت به دسـتـشـان افتاد, و دیدند گمراه شدند گفتند: اگر پروردگار ما به ما رحم نکند و ما را نبخشد بـطـور مـسـلـم از زیانکاران خواهیم بود)) (ولما سقط فى ایدیهم وراوا انهم قد ضلوا قالوا لئن لم یرحمنا ربنا ویغفرلنا لنکونن من الخاسرین ).
چگونه گوساله طلایى صدا کرد؟.

جـمعى از مفسران معتقدند که سامرى با اطلاعاتى که داشت , لوله هاى مخصوصى در درون سینه گـوساله طلایى کار گذاشته بود که هواى فشرده از آن خارج مى شد و از دهان گوساله , صدایى شبیه صداى گاو بیرون مى آمد!.
(آیه ).
عکس العمل شدید در برابر گوساله پرستان !.

در ایـن آیـه و آیـه بـعـد مـاجـراى درگـیرى موسى (ع ) با گوساله پرستان به هنگام بازگشت از میعادگاه , که در آیه قبل تنها اشاره اى به آن شده بود تشریح گردیده .
نـخـسـت مـى گـوید: ((هنگامى که موسى خشمناک و اندوهگین به سوى قوم خود بازگشت (و صـحنه زننده و نفرت انگیز گوساله پرستى را مشاهده نمود) به آنهاگفت بد جانشینانى براى من بودید و آیین مرا ضایع کردید)) (ولما رجع موسى الى قومه غضبان اسفا قال بئسمـا خلفتمونى من بعدى ).
سپس موسى (ع ) به آنها گفت : ((آیا در فرمان پروردگار خود, عجله نمودید))(اعجلتم امر ربکم ) .
منظور این است که شما در برابر فرمان خدا نسبت به تمدید مدت سى شب به چهل شب , عجله به خرج دادید و در قضاوت شتاب نمودید, نیامدن مرا دلیل برمرگ و یا خلف وعده گرفتید.
موسى (ع ) در اینجا باید خشم شدید خود را آشکار سازد, در غیر این صورت بازگشت آنها به آسانى ممکن نبود.
قـرآن عکس العمل شدید موسى (ع ) را در برابر این صحنه و در این لحظات بحرانى و توفانى چنین بـازگو مى کند: ((موسى بى درنگ الواح تورات را از دست خود بیفکند (و به سراغ برادرش هارون رفـت ) و سـر و ریـش او را گرفت و به سوى خود کشید)) ! (والقى الا لواح واخذ براس اخیه یجره الیه ).
در حـقـیقت این واکنش از یک سو روشنگر حال درونى موسى (ع ) و التهاب وبى قرارى و ناراحتى شـدیـد او در بـرابـر بـت پـرستى و انحراف آنها بود, و از سوى دیگروسیله مؤثرى براى تکان دادن مغزهاى خفته بنى اسرائیل و توجه دادن آنها به زشتى فوق العاده اعمالشان .
سپس قرآن مى گوید: هارون براى برانگیختن عواطف موسى (ع ) و بیان بى گناهى خود ((گفت : فرزند مادرم ! این جمعیت نادان مرا در ضعف و اقلیت قراردادند آنچنان که نزدیک بود مرا به قتل برسانند (بنابراین من بى گناهم بى گناه ) کارى نکن که دشمنان به شماتت من برخیزند و مرا در ردیف این جمعیت ظالم و ستمگرقرار مده )) (قال ابن ام ان القوم استضعفونى وکادوا یقتلوننى فلا تشمت بى الا عداولا تجعلنى مع القوم الظالمین ).
(آیـه ) آتـش خـشـم مـوسـى کـمى فرونشست و به درگاه پروردگار متوجه شدو ((عرض کرد: پروردگارا ! من و برادرم را بیامرز و ما را در رحمت بى پایانت داخل کن , تو مهربانترین مهربانانى )) (قال رب اغفرلى ولا خى وادخلنا فى رحمتک وانت ارحم الراحمین ).
تقاضاى بخشش و آمرزش براى خود و برادرش نه به خاطر آن است که گناهى از آنها سرزده بلکه یک نوع خضوع به درگاه پروردگار و بازگشت به سوى او و ابرازتنفر از اعمال زشت بت پرستان و هـمـچـنـیـن سرمشقى است براى همگان تا فکر کنندجایى که موسى و برادرش که انحرافى پیدا نکرده بودند چنین تقاضایى از پیشگاه خدا کنند, دیگران باید حساب خود را برسند.
(آیـه ) واکنش شدید موسى (ع ) سرانجام کار خود را کرد, وگوساله پرستان بنى اسرائیل که اکثریت قـوم را تـشکیل مى دادند از کار خود پشیمان شدند ولى براى این که تصور نشود تنها این ندامت و پـشـیـمـانـى بـراى توبه آنها از چنین گناه عظیمى کافى بوده است , قرآن چنین اضافه مى کند: ((کسانى که گوساله را معبود خودانتخاب کردند به زودى خشم پروردگار و ذلت در ندگى این جـهـان بـه آنـها خواهدرسید)) (ان الذین اتخذوا العجل سینالهم غضب من ربهم وذلة فى الحیوة الدنیا).
و نیز براى این که تصور نشود این قانون اختصاصى به آنها دارد, اضافه مى کند: ((همه کسانى را که افترا (بر خدا) مى بندند این چنین کیفر مى دهیم )) (وکذلک نجزى المفترین ).
(آیه ) در این آیه این موضوع را تکمیل کرده , و به صورت یک قانون کلى چنین مى گوید: ((اما آنها که اعمال بدى انجام دهند, سپس توبه کنند (و شرایط توبه همگى انجام گیرد) و ایمان خود را به خـدا تـجـدیـد نـمـایند و از هرگونه شرک ونافرمانى باز گردند, پروردگار تو بعد از آن (آنها را مـى بخشد, او) بخشنده و مهربان است )) (والذین عملوا السیئات ثم تابوا من بعدها وآمنوا ان ربک من بعدها لغفوررحیم ).
(آیـه ) در ایـن آیـه مـى گـوید: ((هنگامى که آتش خشم موسى فرو نشست (وآن نتیجه اى را که انـتـظـار داشـت گـرفت ) دست کرد و الواح تورات را از زمین برداشت , الواحى که نوشته هاى آن سراسر هدایت و رحمت بود (اما هدایت ورحمت ) براى کسانى که احساس مسؤولیت مى کردند و از خـدا مـى تـرسـیـدند و دربرابر فرمانش تسلیم بودند)) (ولما سکت عن موسى الغضب اخذ الا لواح وفى نسختها هدى ورحمة للذین هم لربهم یرهبون ).
(آیه ).
نمایندگان بنى اسرائیل در میعادگاه خدا!.

در ایـن آیـه و آیـه بعد بار دیگر قرآن به جریان رفتن موسى (ع ) به میعادگاه ((طور)) با جمعى از بنى اسرائیل بازگشت نموده و قسمت دیگرى از همان حادثه رابازگو مى کند.
نخست مى گوید: ((موسى (ع ) هفتاد نفر از قوم خود را براى میعاد ما انتخاب کرد)) (واختار موسى قومه سبعین رجلا لمیقاتنا).
ولـى بـنـى اسرائیل چون کلام خدا را شنیدند, از موسى (ع ) تقاضا کردند از اوبخواهد خود را نشان دهـد ((در ایـن هـنگام زلزله عظیمى در گرفت (و جمعیت هلاک شدند و موسى (ع ) مدهوش بر زمین افتاد, هنگامى که به هوش آمد) عرض کرد:پروردگارا ! اگر تو مى خواستى مى توانستى آنها و مرا پیش از این هلاک کنى )) (فلمااخذتهم الرجفة قال رب لو شئت اهلکتهم من قبل وایاى ).
یعنى , من چگونه پاسخ قوم را بگویم که بر نمایندگان آنها چنین گذشته است .
سـپـس گـفـت : پـروردگـارا ! ایـن درخواست نابه جا تنها کار جمعى از سفهاى مابود, ((آیا ما را به خاطر کار سفیهانمان هلاک مى کنى ؟)) (اتهلکنا بما فعل السفهامنا).
سـپـس مـوسى (ع ) به دنبال این تضرع و تقاضا از پیشگاه خدا عرضه مى دارد:((این جز آزمایش تو چـیـز دیـگـرى نـیست که هر که را بخواهى (و مستحق ببینى ) با آن گمراه مى کنى و هر کس را بخواهى (و شایسته بدانى ) هدایت مى نمایى )) (ان هى الا فتنتک تضل بها من تشا وتهدى من تشا).
و در پـایـان آیـه , موسى (ع ) عرض مى کند: بار الها ! ((تنها تو ولى و سرپرست مایى , ما را ببخش , و مـشـمـول رحـمت خود قرار ده , تو بهترین آمرزندگانى )) (انت ولینا فاغفرلنا وارحمنا وانت خیر الغافرین ).
از مـجـمـوع آیات و روایات استفاده مى شود که سرانجام هلاک شدگان باردیگر زندگى را از سر گـرفـتـنـد و به اتفاق موسى (ع ) به سوى بنى اسرائیل باز گشتند, وآنچه را دیده بودند براى آنها بازگو نمودند و به تبلیغ و ارشاد آن مردم بى خبرپرداختند.
(آیه ) در این آیه دنباله تقاضاى موسى (ع ) از پروردگار و تکمیل مساله توبه که در آیات قبل به آن اشاره شد چنین آمده است .
خـداونـدا ! ((در ایـن جـهان و در سراى دیگر نیکى براى ما مقرر بدار)) (واکتب لنا فى هذه الدنیا حسنة وفى الا خرة ).
سپس دلیل این تقاضا را چنین بیان مى کند: ((ما به سوى تو بازگشت کرده ایم )) (اناهدنا الیک ) و از سخنانى که سفیهان ما گفته اند که شایسته مقام با عظمت تو نبود,پوزش طلبیده ایم .
سـرانـجام خداوند دعاى موسى (ع ) را به اجابت مى رساند و توبه او رامى پذیرد, ولى نه بدون قید و شـرط, بلکه با شرایطى که در ذیل آیه آمده است ,مى گوید: ((خداوند فرمود: عذاب و کیفرم را به هر کس بخواهم (و مستحق ببینم )مى رسانم )) (قال عذابى اصیب به من اشا).
سپس اضافه مى کند: ((اما رحمت من همه چیز را در بر گرفته است ))(ورحمتى وسعت کل شى ) .
ولـى بـراى ایـن که کسانى خیال نکنند, پذیرش توبه و یا وسعت رحمت پروردگار و عمومیت آن , بـى قید و شرط و بدون حساب و کتاب است , در پایان آیه اضافه مى کند: ((من به زودى رحمتم را بـراى (کسانى که سه کار را انجام مى دهند)مى نویسم , آنها که تقوا پیشه مى کنند, و آنها که زکات مى پردازند, و آنها که به آیات ماایمان مى آورند)) (فساکتبها للذین یتقون ویؤتون الزکوة والذین هم بیاتنایؤمنون ).
(آیه ).
از چنین پیامبرى پیروى کنید:.

ایـن آیـه در حـقـیـقـت , مکمل آیه گذشته درباره صفات کسانى است که مشمول رحمت واسعه پروردگار هستند, یعنى پس از ذکر صفات سه گانه تقوا و ادا زکات وایمان به آیات پروردگار, در ایـن آیـه صـفـات دیگرى به عنوان توضیح براى آنها ذکرمى کند و آن پیروى از پیامبر اسلام (ص ) است , زیرا ایمان به خدا از ایمان به پیامبر(ص ) و پیروى از مکتبش جدایى ناپذیر است , لذا مى گوید: ((کـسـانـى مشمول این رحمت مى شوند که از فرستاده پروردگار پیروى کنند)) (الذین یتبعون الرسول ).
سپس براى این رسول , شش صفت علاوه بر مقام رسالت بیان مى کند:.
1ـ او ((پیامبر خداست )) (النبى ).
((نـبـى )) بـه کسى گفته مى شود که پیام خدا را بیان مى کند و به او, وحى نازل مى شود هر چند مـامور به دعوت و تبلیغ نباشد اما ((رسول )) کسى است که علاوه برمقام نبوت , مامور به دعوت و تبلیغ به سوى آیین خدا و ایستادگى در این مسیرمى باشد.
2ـ ((پیامبرى که درس نخوانده و از میان توده جمعیت برخاسته , از سرزمین مکه ام القرى )) کانون اصلى توحید طلوع کرده است (الا مى ).
3ـ ((پیامبرى که صفات و علامات و نشانه ها و دلائل حقانیت او را در (کتب آسمانى پیشین ) تورات و انجیل مشاهده مى کنند)) (الذى یجدونه مکتوبا عندهم فى التوریة والا نجیل ).
4ـ پـیامبرى که محتواى دعوت او با فرمان عقل کاملا سازگار است ((به نیکیهاو آنچه خرد آن را مى شناسد و نزدش معروف است , دعوت مى کند, و از بدیها وزشتیها و آنچه نزد خرد ناشناس است , نهى مى نماید)) (یامرهم بالمعروف وینهیهم عن المنکر).
5ـ مـحـتـواى دعوت او با فطرت سلیم هماهنگ است , ((طیبات و آنچه را طبع سلیم مى پسندد, بـراى آنـهـا حـلال مـى شـمرد, و آنچه خبیث و تنفرآمیزباشد بر آنها تحریم مى کند)) (ویحل لهم الطیبات ویحرم علیهم الخبائث ).
6ـ او بـسـان مـدعـیـان دروغـین نبوت و رسالت که هدفشان به زنجیر کشیدن توده هاى مردم و استعمار و استثمار آنهاست , نیست ;Š نه تنها بندى بر آنهانمى گذارد, بلکه ((بارها را از دوش آنان بر مـى دارد, و غـل و زنجیرهایى را که بر دست و پا و گردنشان سنگینى مى کرد, مى شکند)) (ویضع عنهم اصرهم والا غلا ل التى کانت علیهم ).
و چون این صفات ششگانه به ضمیمه مقام رسالت که مجموعا هفت صفت مى شود, روى هم رفته نـشـانـه روشن و دلیل آشکارى بر صدق دعوت اوست اضافه مى کند: ((پس کسانى که به او ایمان بـیـاورنـد و مقامش را بزرگ بشمرند و او را در ابلاغ رسالتش یارى کنند, و از نور آشکارى که با او نازل شده (یعنى قرآن مجید) پیروى کنند, بدون شک چنین افرادى رستگارانند))(فالذین آمنوا به وعزروه ونصروه واتبعوا النور الذى انزل معه اولئ ک هم المفلحون ).
نکته ها:.

1ـ پنج دلیل براى نبوت در یک آیه !.

نخست این که او ((امى )) بود و درس نخوانده , اما با این حال کتابى آورد که نه تنها سرنوشت مردم حجاز را دگرگون ساخت , بلکه نقطه بازگشت مهمى در تاریخ ‌بشریت بود.
دوم ایـن کـه : دلایـل نـبـوت او با تعبیرات مختلف در کتب آسمانى پیشین وجوددارد آنچنان که انسان را به حقانیت او مطمئن مى سازد.
سوم این که : محتویات دعوت او با عقل و خرد سازگار است .
چهارم : محتویات دعوت او با طبع سلیم و فطرت هماهنگ است .
پنجم : اگر او از طرف خدا نبود, حتما به خاطر منافع خویش دست به چنین کارى مى زد و در این صورت نه تنها نباید غل و زنجیرها را از مردم بگشاید بلکه بایدآنها را همچنان در جهل و بى خبرى نـگهدارد تا بهتر بتواند آنها را استثمار کند, درحالى که مى بینیم او زنجیرهاى گران را از دست و پاى بشریت گشود.
زنجیر جهل و نادانى از طریق دعوت پى گیر و مستمر به علم و دانش .
زنجیر انواع تبعیضات و زندگى طبقاتى !.
و زنـجیرهاى دیگر, هر یک از اینها به تنهایى دلیلى است بر حقانیت دعوت او و مجموع آنها دلیلى روشنتر.
2ـ بشارت ظهور پیامبر در کتب عهدین :.

گـرچه شواهد قطعى تاریخى و همچنین محتویات کتب مقدسه یهود ونصارى (تورات و اناجیل ) نشان مى دهد که اینها کتابهاى آسمانى نازل شده برموسى و عیسى (ع ) نیستند و دست تحریف به سـوى آنـهـا دراز شـده است بلکه بعضى از میان رفته اند و آنچه امروز به نام کتب مقدسه در میان آنـهـاسـت مـخـلـوطـى اسـت از زائیده هاى افکار بشرى و قسمتى از تعلیماتى که بر موسى (ع ) و عـیـسـى (ع )نـازل گـردیـده و در دست شاگردان بوده , ولى با این حال در همین کتب تحریف یافته عباراتى دیده مى شود که اشارات قابل ملاحظه اى به ظهور این پیامبر بزرگ دارد.
(آیه ).
دعوت جهانى پیامبر:.

در حدیثى از امام مجتبى (ع ) چنین مى خوانیم : عده اى از یهود نزدپیامبر(ص ) آمدند و گفتند: اى محمد تویى که گمان مى برى فرستاده خدایى وهمانند موسى (ع ) بر تو وحى فرستاده مى شود ؟!.
پـیامبر(ص ) کمى سکوت کرد, سپس فرمود: آرى منم سید فرزندان آدم و به این افتخار نمى کنم , من خاتم پیامبران و پیشواى پرهیزکاران و فرستاده پروردگارجهانیانم .
آنها سؤال کردند به سوى چه کسى ؟ به سوى عرب یا عجم یا ما؟.
خداوند آیه مورد بحث را نازل کرد, و رسالت پیامبر(ص ) را به تمام جهانیان با صراحت در ضمن آن شرح داد.
نـخـسـت بـه پـیـامبر(ص ) دستور مى دهد: ((بگو: اى مردم ! من فرستاده خدا به سوى همه شما هستم )) (قل یا ایها الناس انى رسول اللّه الیکم جمیعا).
ایـن آیه همانند آیات بسیار دیگرى از قرآن مجید, دلیل روشنى بر جهانى بودن دعوت پیامبر(ص ) است .
سپس خدایى را که پیامبر(ص ) به سوى او دعوت مى کند با سه صفت معرفى مى کند: ((خداوندى که حکومت آسمانها و زمین از آن اوست )) (الذى له ملک السموات والا رض ).
خداوندى که ((معبودى شایسته پرستش , جز او وجود ندارد)) (لا اله الا هو).
خداوندى که ((زنده مى کند و مى میراند)) و نظام حیات و مرگ به فرمان اوست (یحیى ویمیت ).
و در پـایـان از هـمـه مردم جهان دعوت مى کند که ((به خدا و فرستاده او پیامبردرس نخوانده و قیام کننده از میان توده هاى جمعیت , ایمان بیاورید)) (فمنوا باللّه ورسولاه لنبى الا مى ).
((پـیـامـبرى که (تنها دیگران را دعوت به این حقایق نمى کند, بلکه در درجه اول خودش به آنچه مى گوید, یعنى ) به خدا و سخنان او ایمان دارد)) (الذى یؤمن باللّه وکلماته ).
نـه تـنـهـا آیـاتـى را کـه بر خودش نازل شده مى پذیرد, بلکه تمام کتب راستین انبیا پیشین را نیز مى پذیرد.
تـمـام تـاریخ پیامبر(ص ) به این حقیقت گواهى مى دهد, که او بیش از همه به تعلیمات خویش و آیات قرآن پاى بند بود و ایمان داشت .
آرى ! از چـنـین پیامبرى باید پیروى کنید, تا نور هدایت در قلب شما بتابد ودر مسیر سعادت قرار گیرید, مى فرماید: ((و از او پیروى کنید تا هدایت یابید))(واتبعوه لعلکم تهتدون ).
اشـاره به این که ایمان به تنهایى کافى نیست , بلکه در صورتى مفید خواهدبود که با پیروى عملى تکمیل گردد.
(آیـه ) در ایـن آیـه باز سخن پیرامون بنى اسرائیل و سرنوشت و رویدادهاى تاریخ آنهاست , نخست اشـاره بـه واقـعـیـتـى مـى کند که شبیه آن را در قرآن بسیاردیده ایم واقعیتى که حکایت از روح حـق طـلـبـى قـرآن دارد, و آن احـتـرام بـه مـوقـعیت اقلیتهاى صالح است یعنى : چنان نبود که بنى اسرائیل یکپارچه فاسد و مفسد باشندو این نژاد عموما مردمى گمراه و سرکش معرفى شوند, بلکه در برابر اکثریت مفسده جو, اقلیتى وجود داشتند صالح و ناهماهنگ با کارهاى اکثریت , قرآن براى این اقلیت صالح اهمیت خاصى قائل شده است .
مـى گـوید: ((از قوم موسى (ع ) گروهى هستند که دعوت به سوى حق مى کنند وحاکم به حق و عدالتند)) (ومن قوم موسى امة یهدون بالحق وبه یعدلون ).
ایـن آیـه مـمکن است اشاره به گروه کوچکى باشد که در برابر سامرى و دعوت او تسلیم نشدند و هـمه جا حامى و طرفدار مکتب موسى (ع ) بودند و یا گروههاى صالح دیگرى که بعد از موسى (ع ) به روى کار آمدند.
(آیه ).
گوشه اى از نعمتهاى خدا به بنى اسرائیل :.

در این آیه اشاره به چند قسم از نعمتهاى خدا بر بنى اسرائیل مى کند نخست مى گوید: ((ما آنها را به دوازده گروه ـکه هر یک شاخه اى (از دودمان اسرائیل ) بودـتقسیم کردیم )) تا نظمى عادلانه و دور از برخوردهاى خشونت آمیز در میانشان حکومت کند (وقطعناهم اثنتى عشرة اسباطا امما).
نعمت دیگر: ((و هنگامى که قوم موسى (در بیابان سوزان , به سوى بیت المقدس درحرکت بودند و گرفتار عطش سوزان و تشنگى خطرناکى شدند) و از او تقاضاى آب کردند, به او وحى فرستادیم که عصایت را بر سنگ بزن و او چنین کرد, ناگهان دوازده چشمه از سنگ جوشید)) (واوحینا الى موسى اذاستسقیه قومه ان اضرب بعصاک الحجر فانبجست منه اثنتا عشرة عینا).
و آنچنان این چشمه ها در میان آنها تقسیم شد ((که هرکدام به خوبى چشمه خود رامى شناختند)) (قد علم کل اناس مشربهم ).
نـعـمـت دیگر این که , در آن بیابان سوزان که پناهگاهى وجود نداشت ((ابر را برسر آنها سایه افکن ساختیم )) (وظللنا علیهم الغمام ).
بالاخره چهارمین نعمت این بود که ((من و سلوى را (به عنوان دو غذاى لذیذو نیروبخش ) بر آنها فرو فرستادیم )) (وانزلنا علیهم المن والسلوى )((2)).
و بـه آنها گفتیم ((از غذاهاى پاکیزه اى که در اختیار شما گذارده ایم بخورید))(کلوا من طیبات ما رزقناکم ) و فرمان خدا را به کار بندید.
امـا آنـهـا خـوردنـد و کفران و ناسپاسى کردند, آنها ((به ما ستم نکردند بلکه به خودشان ستم روا داشتند)) (وما ظلمونا ولکن کانوا انفسهم یظلمون ).
(آیـه ) در تـعـقـیـب آیـات گذشته در این آیه و آیه بعد به قسمت دیگرى از مواهب پروردگار به بنى اسرائیل و طغیانگرى آنان در برابر این مواهب اشاره شده است ,نخست مى گوید: ((و (به خاطر بـیـاوریـد) هـنـگـامى را که به آنها گفته شد در این سرزمین (بیت المقدس ) ساکن گردید و از نعمتهاى فراوان آن , در هر نقطه و هرگونه که مى خواهید بخورید)) و بهره گیرید (واذ قیل لهم اسکنوا هذه القریة وکلوا منهاحیث شئتم ).
((و بـگـویـیـد: خـداونـدا ! گناهان ما را بریز و از در بیت المقدس با خضوع وتعظیم وارد شوید)) (وقولوا حطة وادخلواالباب سجدا).
کـه اگـر ایـن بـرنـامه را انجام دهید ((خطاهایى را که مرتکب شده اید مى بخشیم وبه نیکوکاران پاداش بیشتر و بهتر خواهیم داد)) (نغفر لکم خطیئاتکم سنزیدالمحسنین ).
((حـطـه )) بـه معنى نزول چیزى از طرف بالاست و این کلمه در واقع شعار آنها به هنگام ورود به بیت المقدس بود, یعنى ;Š ((تقاضاى ما ریزش گناهانمان و یا ریزش باران عفو و رحمتت بر ماست )).
(آیـه ) ولـى با این که درهاى رحمت به روى آنها گشوده بود, و اگر ازفرصت استفاده مى کردند مـى تـوانـستند, گذشته و آینده خود را اصلاح کنند ((اماستمکاران بنى اسرائیل (نه تنها استفاده نکردند بلکه ) فرمان پروردگار را بر خلاف آنچه به آنها گفته شده بود عمل کردند)) (فبدل الذین ظلموا منهم قولا غیرالذى قیل لهم ).
((سرانجام به خاطر این نافرمانى و طغیان و ظلم و ستم (بر خویشتن و بردیگران ) عذابى از آسمان بر آنها نازل کردیم )) (فارسلنا علیهم رجزا من السما بماکانوا یظلمون ).
(آیه ).
یک سرگذشت عبرت انگیز !.

در اینجا صحنه دیگرى از تاریخ پرماجراى بنى اسرائیل که مربوط به جمعى از آنهاست که در ساحل دریـایـى زندگى مى کردند, آمده است , منتها روى سخن درآن به پیامبراسلام (ص ) است , و به او مـى گوید: ((از قوم یهود معاصر خویش ماجراى شهرى را که در کنار دریا قرار داشت سؤال کن )) (واسئلهم عن القریة التى کانت حاضرة البحر).
طبق روایات این ((قریه )) بندرى به نام ((ایله )) بوده که امروز به نام بندر ایلات معروف است .
و بـه یـاد آنها بیاور ((زمانى را که در روز شنبه (از قانون پروردگار) تجاوزمى کردند)) (اذ یعدون فى السبت ).
زیـرا روز شـنـبـه تعطیل آنها بود و وظیفه داشتند, دست از کار و کسب و صیدماهى بکشند و به مراسم عبادت آن روز بپردازند, اما آنها این دستور رازیر پا گذاردند.
سـپس قرآن آنچه را در جمله قبل سربسته بیان کرده بود, چنین شرح مى دهد:به خاطر آنها بیاور ((آن هـنـگـام را کـه ماهیان در روز شنبه در روى آب آشکار مى شدندو در غیر روز شنبه ماهیان کمتر به سراغ آنها مى آمدند)) (اذ تاتیهم حیتانهم یوم سبتهم شرعا ویوم لا یسبتون لا تاتیهم ).
ایـن مـوضوع خواه جنبه طبیعى داشته , و یا جنبه فوق العاده و الهى , وسیله اى بود براى امتحان و آزمـایـش این جمعیت , لذا قرآن مى گوید: ((ما این چنین آنها را به چیزى که در برابر آن مخالفت مى کردند آزمایش مى کردیم )) (کذلک نبلوهم بما کانوایفسقون ).
چگونه دست به گناه زدند؟.

ایـن جـمـعـیـت , قانون شکنى را به این ترتیب شروع کردند که در آغاز از طریق حیله به اصطلاح شرعى ـبه وسیله کندن حوضچه ها و یا انداختن قلابهاـ کار خودرا شروع کردند, این کار, گناه را در نظر آنها کوچک و آنان را در برابر شکستن احترام روز شنبه جسور ساخت , کم کم روزهاى شنبه بطور علنى و بى پروا به صید ماهى مشغول شدند و از این راه مال و ثروت فراوانى فراهم ساختند.
(آیه ) این جمعیت از بنى اسرائیل در برابر این آزمایش بزرگ که با زندگى آنان کاملا آمیخته بود به سه گروه تقسیم شدند:.
((گروه اول )) که اکثریت را تشکیل مى دادند, به مخالفت با این فرمان الهى برخاستند.
((گروه دوم )) که قاعدتا اقلیت کوچکى بودندو در برابر گروه اول به وظیفه امربه معروف و نهى از منکر قیام کردند.
((گروه سوم )), ساکتان و بى طرفان بودند, که نه همگامى با گناهکاران داشتند ونه وظیفه نهى از منکر را انجام مى دادند.
در آیه مورد بحث , گفتگوى این گروه را با نهى کنندگان شرح مى دهد, مى گوید: ((و(به خاطر بـیـاور) هنگامى که جمعى از آنها به جمع دیگرى گفتند: چرا قومى را اندرزمى دهید که خداوند سـرانـجـام آنـها را هلاک مى کند و یا به عذاب دردناکى کیفرخواهد داد)) (واذ قالت امة منهم لم تعظون قوما اللّه مهلکهم او معذبهم عذاباشدیدا).
((گفتند: (این اندرزها) براى اعتذار و رفع مسؤولیت در پیشگاه پروردگارشماست ;Š به علاوه شاید آنها بپذیرند و از گناه باز ایستند, و تقوا پیشه کنند)) ! (قالوامعذرة الى ربکم ولعلهم یتقون ).
از جـمله بالا چنین استفاده مى شود که : گاهى بیان حقایق و وظایف الهى بدون احتمال تاثیر نیز واجب مى شود و آن در موردى است که اگر حکم خدا گفته نشود و از گناه انتقاد نگردد کم کم بـه دسـت فـراموشى سپرده مى شود و بدعتها جان مى گیرند و سکوت دلیل بر رضایت و موافقت مـحـسوب مى شود, در این گونه مواردلازم است حکم پروردگار آشکارا و در همه جا گفته شود هرچند اثرى در گنهکاران نگذارد.
(آیه ) در این آیه مى فرماید: سرانجام دنیاپرستى بر آنان غلبه کرد و فرمان خدا را به دست فراموشى سـپـردنـد ((اما هنگامى که تذکراتى را که به آنها داده شده بود فراموش کردند (لحظه عذاب فرا رسـیـد, و) نـهـى کـنـنـدگـان از بـدى را رهایى بخشیدیم ;Š و کسانى را که ستم کردند, به خاطر نـافـرمانیشان به عذاب شدیدى گرفتارساختیم )) (فلما نسوا ما ذکروا به انجینا الذین ینهون عن السؤ واخذنا الذین ظلموا بعذاب بئیس بما کانوا یفسقون ).
چه کسانى رهایى یافتند؟.

از آن سـه گروه (گنهکاران , ساکتان و اندرزدهندگان ) تنها گروه سوم ازمجازات الهى مصون مـاندند و بطورى که در روایات آمده است آنها هنگامى که دیدند اندرزهایشان مؤثر واقع نمى شود ناراحت شدن و گفتند: ما از شهر بیرون مى رویم , شب هنگام به بیابان رفتند و اتفاقا در همان شب کیفر الهى دامان دو گروه دیگر را گرفت .
(آیـه ) در ایـن آیه مجازات آنها را چنین شرح مى دهد: ((هنگامى که دربرابر آنچه از آن نهى شده بـودنـد, سرکشى کردند به آنها گفتیم به شکل میمونهاى طرد شده درآیید)) (فلما عتوا عما نهوا عنه قلنا لهم کونوا قردة خاسئین ).
روشن است که امر ((کونوا)) (بوده باشید) در اینجا یک فرمان تکوینى است ,یعنى آنها فورا به شکل مـیـمون در مى آمدند;Š البته طبق روایات مسخ ‌شدگان تنهاچند روزى زنده مى ماندند و سپس از دنیا مى رفتند و نسلى از آنها به وجود نمى آمد.
(آیه ).
پراکندگى یهود !.

ایـن آیـه و آیه بعد اشاره به قسمتى از کیفرهاى دنیوى آن جمع از یهود است که در برابر فرمانهاى الهى قد علم کردند و حق و عدالت و درستى را زیر پا گذاردند.
نخست مى گوید: به خاطر بیاور ((زمانى که پروردگار تو اعلام داشت که بر این جمعیت گنهکار, عـده اى را مـسلط مى کند, که بطور مداوم تا دامنه قیامت آنها را درناراحتى و عذاب قرار دهند)) (واذ تاذن ربک لیبعثن علیهم الى یوم القیمة من یسومهم سؤ العذاب ).
از ایـن آیه استفاده مى شود که این گروه سرکش , هرگز روى آرامش کامل نخواهند دید, هرچند براى خود حکومت و دولتى تاسیس کنند.
و در پـایـان آیه اضافه مى کند که : ((پروردگار تو هم مجازاتش براى مستحقان ,سریع است , و هم (نسبت به خطاکاران توبه کار) آمرزنده و مهربان است )) (ان ربک لسریع العقاب وانه لغفور رحیم ).
و ایـن جـمـله نشان مى دهد که خداوند راه بازگشت را به روى آنان باز گذارده ,تا کسى گمان نبرد که سرنوشت اجبارى توام با بدبختى و کیفر و مجازات براى آنهاتعیین شده است .
(آیـه ) در این آیه به پراکندگى یهود در جهان اشاره کرده , مى گوید: ((ما آنها را درزمین متفرق سـاخـتیم به گروههاى مختلفى تقسیم شدند, بعضى از آنها صالح بودند(به همین دلیل هنگامى که فرمان حق و دعوت پیامبر اسلام (ص ) را شنیدند, ایمان آوردند) و جمعى دیگر ناصالح بودند)) و حـق را پـشـت سـر انـداخـتند و براى تامین زندگى مادى خود از هیچ کارى فروگذار نکردند (وقطعناهم فى الا رض امما منهم الصالحون ومنهم دون ذلک ).
بـاز در ایـن آیـه ایـن حـقیقت تجلى مى کند که اسلام هیچ گونه خصومتى با نژادیهود ندارد و به عـنـوان پیروان یک مکتب و یا وابستگان به یک نژاد, آنها را محکوم نمى نماید بلکه مقیاس و معیار سنجش را اعمال آنها قرار مى دهد.
سـپـس اضافه مى کند: ((ما آنها را با وسائل گوناگون , نیکیها و بدیها آزمودیم شاید باز گردند)) (وبلوناهم بالحسنات والسیئات لعلهم یرجعون ).
گـاهـى آنها را تشویق کردیم و در رفاه و نعمت قرار دادیم , تا حس شکرگزارى در آنها برانگیخته شود و به سوى حق بازآیند, و گاهى به عکس آنها را در شدائد وسختیها و مصائب فرو بردیم , تا از مرکب غرور و خودپرستى و تکبر فرودآیند و به ناتوانى خویش پى برند, شاید بیدار شوند و به سوى خدا باز گردند, و هدف در هردو حال مساله تربیت و هدایت و بازگشت به سوى حق بوده است .
(آیه ) در آیات گذشته سخن از نیاکان یهود بود, ولى در این آیه , بحث ازفرزندان و اخلاف آنها به میان آمده است .
نـخـست یادآور مى شود که : ((پس از آنها, فرزندانى جاى آنها را گرفتند که وارث کتاب (آسمانى تـورات ) شـدنـد;Š امـا بـا این حال متاع این دنیاى پست را گرفته ))بر اطاعت خدا ترجیح مى دهند (فخلف من بعدهم خلف ورثوا الکتاب یاخذون عرض هذا الا دنى ).
سـپس اضافه مى کند: هنگامى که آنها در کشمکش وجدان از یک سو, ومنافع مادى از سوى دیگر قرار مى گیرند, دست به دامن امیدهاى کاذب زده , ((ومى گویند (ما این منفعت نقد را مشروع یا نـامـشـروع بـه چـنـگ مـى آوریم , خداوندرحیم و مهربان است ) و به زودى ما مورد بخشش قرار خواهیم گرفت )) (ویقولون سیغفر لنا).
ایـن جمله نشان مى دهد که آنها بعد از انجام چنین کارى یک نوع پشیمانى زودگذر و حالت توبه ظـاهـرى بـه خـود مـى گـرفـتند, ولى بطورى که قرآن مى گوید: این ندامت و پشیمانى آنها به هیچ وجه ریشه نداشت به همین دلیل ((اگر سود مادى دیگرى همانند آن به دستشان مى آمد, آن رانیز مى گرفتند)) (وان یاتهم عرض مثله یاخذوه ).
در هر حال این جمله اشاره به رشوه خواریهاى جمعى از یهود, و تحریف آیات آسمانى به خاطر آن , و فراموش کردن احکام پروردگار به خاطر تضاد با منافع آنها مى کند.
لذا به دنبال آن مى فرماید: ((آیا اینها به وسیله کتاب آسمانیشان (تورات )پیمان نبسته بودند که بر خـدا (دروغ نـبـنـدنـد و احکام او را تحریف نکنند و) جز حق چیزى نگویند ؟!)) (الم یؤخذ علیهم میثاق الکتاب ان لا یقولوا على اللّه الا الحق ).
سـپـس مـى گـویـد: اگر آنها از آیات الهى آگاهى نداشتند و دست به این اعمال خلاف مى زدند ممکن بود براى خودشان عذرى بسازند, ولى اشکال کار این است که : ((آنها کرارا محتویات تورات را دیده و فهمیده بودند)) (ودرسوا ما فیه ) در عین حال آن را ضایع ساختند و فرمانش را پشت سر انداختند.
سـرانـجـام مى فرماید: اینها اشتباه مى کنند, و این اعمال و متاعها سودى براى آنها نخواهد داشت , بلکه ((سراى آخرت براى پرهیزکاران بهتر است )) (والدارالا خرة خیر للذین یتقون ).
((آیا شما حقایقى را به این روشنى درک نمى کنید)) (افلا تعقلون ).
(آیه ) در این آیه در برابر گروه فوق اشاره به گروه دیگر مى کند که آنها نه تنها از هرگونه تحریف و کـتـمان آیات الهى برکنار بودند, بلکه به آن تمسک جسته وموبه مو آنها را اجرا کردند, قرآن این جـمـعـیت را ((مصلحان جهان )) نام نهاده و اجر وپاداش مهمى براى آنها قائل شده و در باره آنها چـنـیـن مـى گـویـد: ((کسانى که تمسک به کتاب پروردگار جویند و نماز را برپا دارند (پاداش بـزرگـى خـواهـنـد داشت ) زیرا ماپاداش مصلحان را ضایع نخواهیم ساخت )) (والذین یمسکون بالکتاب واقامواالصلوة انا لا نضیع اجر المصلحین ).
آیـه فـوق بـه خوبى نشان مى دهد که اصلاح واقعى در روى زمین بدون تمسک به کتب آسمانى و فـرمـانـهاى الهى امکان پذیر نمى باشد, و این تعبیر بار دیگر این حقیقت را تاکید مى کند که دین و مـذهـب تنها یک برنامه مربوط به جهان ماوراطبیعت و یا سراى آخرت نیست , بلکه آیینى است در متن زندگى انسانها, ودر طریق حفظ منافع تمام افراد بشر و اجراى اصول عدالت و صلح و رفاه و آسایش و بالاخره هر مفهومى که در معنى وسیع ((اصلاح )) جمع است .
(آیه ).
آخرین سخن در باره قوم یهود:.

ایـن آیه آخرین آیه اى است که در این سوره پیرامون زندگى بنى اسرائیل سخن مى گوید و در آن سـرگـذشت دیگرى را به جمعیت یهود یادآورى مى کند,سرگذشتى که هم درس عبرت است و هـم دلیل بر سپردن یک پیمان , مى گوید:به خاطر بیاورید ((هنگامى که کوه را بالاى سر آنها قرار دادیم , آنچنان که گویى سایبانى بر سر آنها بود)) (واذ نتقنا الجبل فوقهم کانه ظلة ).
((و آنـچـنان که آنها گمان بردند بر سرشان سقوط خواهد کرد)) (وظنوا انه واقع بهم ) وحشت و اضطراب سراسر وجودشان را گرفت , و به تضرع افتادند.
در همان حال به آنها گفتیم ((آنچه را از احکام به شما داده ایم با جدیت وقوت بگیرید)) (خذوا ما آتیناکم بقوة ).
((و آنچه در آن مانده است به خاطر داشته باشید تا پرهیزکار شوید)) (واذکرواما فیه لعلکم تتقون ) از کیفر خدا بترسید و به پیمانهایى که در آن از شما گرفته ایم عمل کنید.
                   
یـعـنـى , تـنـها ایمان با سخن نیست , بلکه جلوه گاه ایمان , اطاعت بى قید و شرطدر همه مسائل زندگى از فرمان خدا و پیامبر(ص ) است .
انفال چیست ؟.

مـفـهـوم اصـلـى انـفـال نـه تـنها غنائم جنگى بلکه همه اموالى را که مالک خصوصى ندارد مثل بـیـشـه زارها, جنگلها, دره ها و سرزمینهاى موات ـ شامل مى شود و تمام این اموال متعلق به خدا و پـیـامـبر(ص ) و قائم مقام اوست , و به تعبیردیگر متعلق به حکومت اسلامى است و در مسیر منافع عموم مسلمین مصرف مى گردد.
نـکـتـه دیگر این که در شان نزول خواندیم در میان بعضى از مسلمانان مشاجره اى در مورد غنائم جـنـگى واقع شد و براى قطع این مشاجره نخست ریشه آن که مساله غنیمت بود زده شد و بطور دربست در اختیار پیامبر(ص ) قرار گرفت ,سپس دستور اصلاح میان مسلمانان و افرادى که با هم مشاجره کردند, به دیگران داد.
اصولا ((اصلاح ذات البین )) و ایجاد تفاهم و زدودن کدورتها و دشمنیها وتبدیل آن به صمیمیت و دوستى , یکى از مهمترین برنامه هاى اسلامى است .
و در تـعـلـیـمات اسلامى به اندازه اى به این موضوع اهمیت داده شده که به عنوان یکى از برترین عبادات معرفى گردیده است .
امـیرمؤمنان على (ع ) در آخرین وصایایش به هنگامى که در بستر شهادت بودبه فرزندانش فرمود: ((مـن از جـد شـما پیامبر(ص ) شنیدم که مى فرمود: اصلاح رابطه میان مردم از انواع نماز و روزه مستحب هم برتر است )).
(آیه ).
پنج صفت ویژه مؤمنان :.

در آیه گذشته به تناسب گفتگویى که در امر غنایم میان بعضى از مسلمانان روى داده بود سخن از تقوا و پرهیزکارى و ایمان به میان آمد, براى تکمیل این موضوع به پنج قسمت از صفات برجسته مـؤمـنان اشاره کرده که سه قسمت آن ,جنبه معنوى و باطنى دارد و دو قسمت آن جنبه عملى و خـارجـى , سـه قـسمت اول عبارتند از ((احساس مسؤولیت )) و ((تکامل ایمان )) و ((توکل )) و دو قسمت دیگرعبارتند از ((ارتباط با خدا)) و ((ارتباط و پیوند با خلق خدا)).
نـخـسـت مـى گـویـد: ((مـؤمـنان تنها کسانى هستند که هر وقت نام خدا برده شود, دلهاى آنها (بـه خاطر درک عظمت او و احساس مسؤولیت در پیشگاهش ) ترسان مى گردد))(انما المؤمنون الذین اذا ذکراللّه وجلت قلوبهم ).
سـپـس دومـیـن صـفـت آنـها را چنین بیان مى کند: آنها همواره در مسیر تکامل پیش مى روند و لـحـظـه اى آرام ندارند ((و هنگامى که آیات خدا بر آنها خوانده شود برایمانشان افزوده مى شود)) (واذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا).
آنـها همچنان مردگان زنده نما در جا نمى زنند و در یک حال رکود و یکنواختى مرگبار نیستند, هر روز که نو مى شود فکر و ایمان و صفات آنها هم نو مى شود.
سـومـیـن صفت بارز آنها این است که : ((تنها بر پروردگار خویش تکیه و توکل مى کنند)) (وعلى ربهم یتوکـلون ).
مـفـهـوم توکل خودسازى و بلندنظرى و عدم وابستگى به این و آن وژرف نگرى است , استفاده از عـالـم اسباب جهان طبیعت و حیات , عین توکل برخداست , زیرا هر تاثیرى در این اسباب است به خواست خدا و طبق اراده اوست .
(آیـه ) پـس از ذکـر این سه قسمت , از صفات روحانى و نفسانى مؤمنان راستین مى گوید: آنها در پـرتو احساس مسؤولیت و درک عظمت پروردگار وهمچنین ایمان فزاینده و بلندنگرى توکل , از نـظـر عمل داراى دو پیوند محکمند,پیوند و رابطه نیرومندى با خدا و پیوند و رابطه نیرومندى با بندگان خدا ((آنها کسانى هستند که نماز را (که مظهر رابطه با خداست ) بر پا مى دارند و از آنچه بـه آنـهـا روزى داده ایـم در راه بـنـدگـان خـدا انـفـاق مى کنند)) (الذین یقیمون الصلوة ومما رزقناهم ینفقون ).
تـعـبـیـر بـه ((اقـامـه نـمـاز)) (به جاى خواندن نماز) اشاره به این است که نه تنهاخودشان نماز مى خوانند بلکه کارى مى کنند که این رابطه محکم با پروردگار همیشه و در همه جا بر پا باشد.
(آیه ) در این آیه موقعیت و مقام والا و پاداشهاى فراوان این گونه مؤمنان راستین را بیان مى کند, نخست مى گوید: ((مؤمنان حقیقى تنها آنها هستند)) (اولئ ک هم المؤمنون حقا).
سـپس سه پاداش مهم آنها را بیان مى کند: ((آنها درجات مهمى نزدپروردگارشان دارند)) (لهم درجات عند ربهم ).
درجاتى که میزان و مقدار آن تعیین نشده , و همین ابهام دلالت برفوق العادگى آن دارد.
به علاوه آنها ((مشمول مغفرت (و رحمت و آمرزش ) او خواهند شد))(ومغفرة ) ((و روزیهاى کریم (یعنى مواهب بزرگ و مستمر و همیشگى که نقص وعیبى در آن راه ندارد و حد و حسابى براى آن نیست ) در انتظارشان مى باشد))(ورزق کریم ).
(آیـه ) در آیـه اول ایـن سـوره خـوانـدیم که پاره اى از مسلمانان تازه کار ازچگونگى تقسیم غنائم ((بـدر)) تـا حدى ناراضى بودند, در این آیه خداوند به آنهامى گوید: این تازگى ندارد که چیزى نـاخـوشـایند شما باشد در حالى که صلاحتان درآن است , همان گونه که اصل جنگ بدر که فعلا گفتگو بر سر غنائم آن است براى بعضى ناخوشایند بود و دیدید سرانجام چه نتایج درخشانى براى مسلمانان دربرداشت .
آیه مى گوید: این ناخشنودى پاره اى از افراد از طرز تقسیم غنائم بدر ((همانندآن است که خداوند تـو را بـه حـق از خـانـه و جـایگاهت در مدینه بیرون فرستاد درحالى که بعضى از مؤمنان کراهت داشتند)) (کما اخرجک ربک من بیتک بالحق وان فریقا من المؤمنین لکارهون ).
(آیه ) این گروه ظاهربین و کم حوصله در مسیر راه به سوى بدر ((مرتبا با تومجادله و گفتگو در ایـن فرمان حق داشتند, و با این که این واقعیت را دریافته بودند))که این فرمان خداست , ولى باز دست از اعتراض خویش برنمى داشتند (یجادلونک فى الحق بعد ما تبین ).
و آنـچـنـان تـرس و وحـشـت سراسر وجود آنها را فراگرفته بود که ((گویى به سوى مرگ رانده مـى شـونـد و مـرگ و نـابودى خویش را با چشم خود مى بینند)) (کـانـمایساقون الى الموت وهم ینظرون ).
ولـى حـوادث بـعـد نشان داد که آنها چقدر گرفتار اشتباه و ترس و وحشت بى دلیل بودند, و این جـنـگ چـه پیروزیهاى درخشانى براى مسلمانان به بار آورده , با دیدن چنین صحنه اى چرا بعد از جنگ بدر, در مورد غنائم زبان به اعتراض مى گشایند.
(آیه ).
غزوه بدر نخستین درگیرى مسلحانه اسلام و کفر:.

چـون در آیـات گـذشـتـه اشـاره اى به جنگ بدر شد, قرآن مجید بحث را به جنگ بدر کشانده و فرازهاى حساسى از آن را تشریح مى کند.
براى روشن شدن تفسیر این آیات و آیات آینده قبلا باید فشرده اى از جریان این جهاد اسلامى را از نظر بگذرانیم , تا ریزه کاریها و اشاراتى که در این آیات هست کاملا روشن گردد.
غزوه بدر از اینجا آغاز شد که ((ابوسفیان )) بزرگ ((مکه )) در راس یک کاروان نسبتا مهم تجارتى کـه از چـهـل نفر با 50 هزار دینار مال التجاره تشکیل مى شد از شام به سوى مدینه باز مى گشت , پـیـامـبر(ص ) به یاران خود دستور داد آماده حرکت شوند و به طرف این کاروان بزرگ که قسمت مـهـمـى از سـرمـایه دشمن را با خود حمل مى کرد بشتابند و با مصادره کردن این سرمایه , ضربه سختى بر قدرت اقتصادى و درنتیجه بر قدرت نظامى دشمن وارد کنند.
ابـوسـفـیـان از یـک سـو به وسیله دوستان خود در مدینه از این تصمیم پیامبر(ص ) آگاه شد واز سـوى دیگر چون موقعى که این کاروان براى آوردن مال التجاره به سوى شام مى رفت نیز مورد چنین تعرض احتمالى قرار گرفته بود, قاصدى رابه سرعت به مکه فرستاد,قاصد درحالى که طبق توصیه ابـوسـفـیـان بـیـنـى وگـوش شـتـرخودرا دریده وخون به طرز هیجان انگیزى از شتر مى ریخت وپـیراهن خودرا از دوطرف پاره کرده و وارونه سوار بر شتر نشسته بود تا توجه همه مردم را به سوى خـودجـلب کند, وارد مکه شد, وفریاد برآورد: ((اى مردم پیروزمند ! کاروان خودرا دریابید,کاروان خودرا دریابید))!.
و از آنـجـا کـه بـسیارى از مردم مکه در این کاروان سهمى داشتند مردم به سرعت بسیج شدند و حـدود 950 نـفـر مـرد جـنگى که جمعى از آنها بزرگان وسرشناسان مکه بودند با هفتصد شتر و یکصد راس اسب به حرکت درآمدند, وفرماندهى لشکر به عهده ((ابوجهل )) بود.
پیامبراسلام (ص ) با 313 نفر که تقریبا مجموع مسلمانان مبارز اسلام را در آن روز تشکیل مى دادند به نزدیکى سرزمین بدر, بین راه مکه و مدینه رسیده بود که خبر حرکت سپاه قریش به او رسید.
در ایـن هنگام با یاران خود مشورت کرد که آیا به تعقیب کاروان ابوسفیان ومصادره اموال کاروان بـپـردازد و یـا بـراى مـقـابله با سپاه آماده شود جمعى مقابله باسپاه دشمن را ترجیح دادند ولى گـروهـى از این کار اکراه داشتند, ولى پیامبر(ص )نظر گروه اول را پسندید, و دستور داد آماده حمله به سپاه دشمن شوند.
از طـرفى جمعى از مسلمانان در وحشت و ترس فرو رفته بودند, و اصرارداشتند که مبارزه با این گروه عظیم که هیچ گونه موازنه اى با آنها ندارد صلاح نیست ,ولى پیامبر(ص ) با این وعده الهى آنـهـا را دلـگرم ساخت و گفت : ((خداوند به من وعده داده که بر یکى از دو گروه پیروز خواهید شد, یا بر کاروان قریش یا برلشکرشان , و وعده خداوند تخلف ناپذیر است )).
سپس به مسلمانان دستور داد که در کنار چاه بدر فرود آیند.
در این گیر و دار ابوسفیان توانست خود را با قافله از منطقه خطر رهایى بخشد, و از طریق ساحل دریـا (دریـاى احـمـر) از بـیـراهه به سوى مکه با عجله بشتابد,و به وسیله قاصدى به لشکر پیغام فـرستاد که خدا کاروان شما را رهایى بخشید, من فکر مى کنم مبارزه با محمد در این شرایط لزوم نـدارد ولـى رئیس لشکر ابوجهل به بتهاى بزرگ ((لات )) و ((عزى )) قسم یاد کرد که ما نه تنها با آنها مبارزه مى کنیم بلکه تاداخل مدینه آنها را تعقیب خواهیم کرد.
سـرانـجـام لـشکر قریش نیز وارد سرزمین بدر شد, و غلامان خود را براى آوردن آب به سوى چاه فـرستادند, یاران پیامبر(ص ) آنها را گرفته و براى بازجویى به خدمت پیامبر(ص ) آوردند, حضرت از آنـها پرسید شما کیستید ؟ گفتند: غلامان قریشیم ,فرمود: تعداد لشکر چند نفر است , گفتند: اطلاعى از این موضوع نداریم فرمود: هرروز چند شتر براى غذا مى کشند, گفتند: نه تا ده شتر.
فرمود: جمعیت آنها از نهصد تا هزار نفر است (هر شتر خوراک یکصد مردجنگى ).
مـحیط, محیط رعب آور و به راستى وحشتناکى بود, لشکر قریش که با ساز وبرگ جنگى فراوان و نـیـرو و غـذاى کـافى و حتى زنان خواننده و نوازنده براى تهییج یاسرگرمى لشکر قدم به میدان گـذارده بودند, خود را با حریفى روبرو مى دیدند که باورشان نمى آمد, با آن شرایط قدم به میدان جنگ بگذارند.
مـشکل دیگرى که جنگجویان از آن وحشت داشتند, وضع میدان بدر بود که از شنهاى نرم که پاها در آن فـرو مى رفت پوشیده بود, در آن شب باران جالبى بارید,هم توانستند با آب آن وضو بسازند, خود را شستشو و صفا دهند و هم زمین زیر پاى آنها سفت و محکم شد, و عجب این که این رگبار در سمت دشمن بطور شدید بودکه آنها را ناراحت ساخت .
خبر تازه اى که به وسیله گزارشگران مخفى لشکر اسلام دریافت شد وبسرعت در میان مسلمانان انـعـکاس یافت این بود که آنها گزارش دادند, که لشکرقریش با آن همه امکانات , سخت بیماکند گویى خداوند لشکرى از وحشت درسرزمین قلب آنها فرو ریخته است .
فـردا صبح لشکر کوچک اسلام با روحیه اى نیرومند در برابر دشمن صف کشیدند قبلا پیامبر(ص ) بـه آنـها پیشنهاد صلح کرد تا عذر و بهانه اى باقى نماندبعضى از سران قریش نیز مایل بودند صلح کنند, ولى باز ابوجهل مانع شد.
سـرانـجـام آتش جنگ شعله ور گردید ((حمزه )) عموى پیامبر(ص ) و ((على ))(ع )که جوانترین افـراد لشکر بودند و جمعى دیگر از جنگجویان شجاع اسلام درجنگهاى تن به تن که سنت آن روز بود, ضربات شدیدى بر پیکر حریفان خود زدندو آنها را از پاى درآوردند.
پـیـامـبـر(ص ) دست به سوى آسمان برداشت و عرض کرد: یا رب ان تهلک هذه العصابة , لم تعبد: ((اگر این گروه کشته شوند کسى تو را پرستش نخواهد کرد)).
باد بشدت به سوى لشکر قریش مى وزید و مسلمانان پشت به باد به آنهاحمله مى کردند.
در نـتـیـجه هفتاد نفر از سپاه دشمن که ابوجهل در میان آنها بود, کشته شدند ودر میان خاک و خـون غـلتیدند و 70 نفر به دست مسلمانان اسیر گشتند ولى مسلمانان تعداد کمى کشته بیشتر نـداشـتـنـد و بـه ایـن ترتیب نخستین پیکار مسلحانه مسلمانان با دشمن نیرومندشان با پیروزى غیرمنتظره اى پایان گرفت .
اکنون باز کردیم به تفسیر آیه :.
در ایـن آیـه نخست اشاره به وعده پیروزى اجمالى خداوند در جریان جنگ بدر شده , و مى گوید: ((به یاد بیاورید هنگامى را که خداوند به شما وعده داد که یکى از دو گروه (کاروان تجارى قریش یا لشکر آنها) در اختیار شما قرار خواهدگرفت )) (واذ یعدکم اللّه احدى الطائفتین انها لکم ).
امـا شـمـا بـراى پرهیز از دردسرهاى جنگ و تلفات و ناراحتیهاى ناشى از آن ((دوست مى داشتید کاروان در اختیارتان قرار بگیرد, نه لشکر قریش )) (وتودون ان غیر ذات الشوکة تکون لکم ).
یـعـنـى , گـروهـى از شما روى حس راحت طلبى یا علاقه به منافع مادى , ترجیح مى دادند که با مـال الـتـجاره دشمن روبرو شوند, نه با سربازان مسلح , در حالى که پایان جنگ نشان داد, صلاح و مـصـلـحت قطعى آنها در این بود که قدرت نظامى دشمن رادرهم بکوبند, تا راه براى پیروزیهاى بزرگ آینده هموار گردد.
لذا به دنبال آن مى گوید: ((خدا مى خواهد به این وسیله حق را با کلمات خودتثبیت کند (و آیین اسـلام را تـقویت نماید) و ریشه کافران را قطع کند)) (ویریداللّه ان یحق الحق بکلماته ویقطع دابر الکافرین ).
این تنها درسى براى مسلمان آن روز نبود, بلکه مسلمانان امروز نیز باید از این تعلیم آسمانى الهام بـگـیـرنـد, هـرگز به خاطر مشکلات و ناراحتیها و زحمات طاقت فرسا از برنامه هاى اصولى چشم نپوشند وبه سراغ برنامه هاى غیراصولى وساده و کم زحمت نروند.
(آیـه ) در ایـن آیـه باز هم بطور آشکارتر پرده از روى مطلب بر مى دارد که هدف اصلى این برنامه (درگیرى مسلمانان با لشکر دشمن در میدان بدر) این بود که حق (یعنى توحید و اسلام و عدالت و آزادى بـشر از چنگال خرافات و اسارتها و مظالم )تثبیت و جاى گیر شود و باطل (یعنى شرک و کـفـر و بـى ایـمـانـى و ظلم و فساد) ابطال گردد و از میان برود, هرچند مجرمان کراهت داشته باشند)) (لیحق الحق ویبطل الباطل ولو کره المجرمون ).
(آیه ).
درسهایى آموزنده در میدان بدر:.

نخست به یارى فرشتگان اشاره کرده , مى گوید: ((به خاطر بیاورید زمانى راکه (از شدت وحشت و اضطراب که از کثرت نفرات دشمن و فزونى تجهیزات جنگى آنها براى شما پیش آمده بود) به خدا پـنـاه بـردید و دست حاجت به سوى اودراز کردید و از وى تقاضاى کمک نمودید)) (اذ تستغیثون ربکم ).
در پـاره اى از روایـات آمـده کـه پیامبر(ص ) نیز با مسلمانها در استغاثه و یارى طلبیدن از خداوند هـم صـدا بـود, دسـت خـود را بـه سوى آسمان بلند کرده بود وعرضه مى داشت : اللهم انجزلى ما وعدتنى , اللهم ان تهلک هذه العصابة لا تعبدفى الا رض : ((خداوندا ! وعده اى را که به من داده اى تـحـقق بخش , پروردگارا ! اگر این گروه مؤمنان نابود شوند پرستش تو از زمین برچیده خواهد شد)) و آن قدرپیامبر(ص ) به این استغاثه و دعا ادامه داد که عبا از دوشش بر زمین افتاد.
در این هنگام ((خداوند تقاضاى شما را پذیرفت و فرمود: من شما را با یک هزار نفر از فرشتگان که پـشت سر هم فرود مى آیند, کمک و یارى مى کنم ))(فاستجاب لکم انى ممدکم بالف من الملا ئکة مردفین ).
(آیـه ) سپس براى این که کسى خیال نکند پیروزى به دست فرشتگان ومانند آنهاست , مى گوید: ((خـداونـد ایـن کـار را قرار نداد مگر براى بشارت و اطمینان قلب شما)) (وما جعله اللّه الا بشرى ولتطمئن به قلوبکم ).
((وگـرنـه پیروزى جز از ناحیه خداوند نیست )) و مافوق همه این اسباب ظاهرى و باطنى اراده و مشیت اوست (وما النصر الا من عنداللّه ).
زیـرا هـیچ کس نمى تواند در برابر اراده او ایستادگى کند و یارى خود را جز درمورد افراد شایسته قرار نخواهد داد ((چرا که خداوند توانا و حکیم است )) (ان اللّه عزیز حکیم ).
(آیـه ) سپس دومین نعمت خود را به مؤمنان یادآور مى شود, مى گوید((به خاطر بیاورید هنگامى را کـه شـمـا را در خواب سبکى فرو برد که مایه آرامش وامنیت روح و جسم شما از ناحیه خداوند گردید)) (اذ یغشیکم النعاس امنة منه ).
و به این ترتیب مسلمانان در آن شب پراضطراب , از این نعمت بزرگى که فرداى آن روز در میدان مبارزه به آنها کمک فراوانى کرد بهره گرفتند.
سومین موهبتى را که در آن میدان به شما ارزانى داشت این بود ((که آبى ازآسمان براى شما فرو فرستاد)) (وینزل علیکم من السمـا ما).
((تـا بـه وسـیـلـه آن شـما را پاک و پاکیزه کند و پلیدى شیطان را از شما دور سازد))(لیطهرکم به ویذهب عنکم رجز الشیطان ).
بـه عـلاوه ((خدا مى خواست با این نعمت دلهاى شما را محکم دارد)) (ولیربطعلى قلوبکم ) و نیز ((مـى خـواسـت (در آن شـن زار کـه پـاى شـما فرو مى رفت , و لغزنده بود) به وسیله ریزش باران گامهاى شما را محکم کند)) (ویثبت به الا قدام ).
(آیه ) دیگر از نعمتهاى پروردگار بر مجاهدان جنگ بدر, ترس و و حشتى بود که در دل دشمنان افـکند و روحیه آنها را سخت متزلزل ساخت در این باره مى فرماید: ((به خاطر بیاور هنگامى را که پـروردگـار تـو بـه فرشتگان وحى فرستاد, من با شما هستم و شما افراد با ایمان را تقویت کنید و ثابت قدم بدارید)) (اذ یوحى ربک الى الملا ئکة انى معکم فثبتوا الذین آمنوا).
((و به زودى در دلهاى کافران ترس و وحشت مى افکنم )) (سالقى فى قلوب الذین کفروا الرعب ).
و ایـن راسـتى عجیب بود که ارتش نیرومند قریش در برابر سپاه کوچک مسلمانان آنچنان روحیه خود را باخته بود که جمعى از درگیر شدن با مسلمانان بسیار وحشت داشتند.
سپس فرمانى را که در میدان بدر به وسیله پیامبر(ص ) به مسلمانان داده بود, به یادآنها مى آورد, و آن ایـن بـود کـه هـنگام نبرد با مشرکان از ضربه هاى غیرکارى بپرهیزیدو نیروى خود را در آن صرف نکنید, بلکه ضربه هاى کارى بر پیکر دشمن فرود آرید((ضربه بر بالاتر از گردن , (بر مغزها و سرهاى آنها) فرود آرید)) (فاضربوا فوق الا عناق ).
((و دست و پاى آنها را از کار بیندازید)) (واضربوا منهم کل بنان ).
(آیه ) بعد از همه گفتگوها براى این که کسى این فرمانهاى شدید ودستورات قاطع و کوبنده را بر خلاف آیین جوانمردى و رحم و انصاف تصور نکند,مى فرماید: اینها استحقاق چنین چیزى را دارند ((زیـرا آنـان از در عـداوت و دشـمـنى وعصیان و گردنکشى در برابر خدا و پیامبرش درآمدند)) (ذلک بانهم شاقوا اللّه ورسوله ).
گـفـتـه مى شود, ((و هر کس از در مخالفت و دشمنى با خدا و پیامبرش درآید(گرفتار مجازات دردنـاک در دنیا و آخرت خواهد شد) زیرا خداوند (همان گونه که رحمتش وسیع و بى انتهاست ) مجازاتش شدید و دردناک است )) (ومن یشاقق اللّه ورسوله فان اللّه شدید العقاب ).
(آیـه ) سـپس براى تاکید این موضوع مى گوید: ((این مجازات دنیا را بچشید(مجازات ضربه هاى سخت در میدان جنگ و کشته شدن و اسارت و شکست وناکامى و در انتظار مجازات سراى دیگر باشید) زیرا عذاب آتش در انتظار کافران است )) (ذلکم فذوقوه وان للکافرین عذاب النار).
(آیه ).
فرار از جهاد ممنوع !.

ایـن آیـه روى سخن را به مؤمنان کرده و یک دستور کلى جنگى را به آنهاتوصیه و تاکید مى کند, مـى گـوید: ((اى کسانى که ایمان آورده اید ! هنگامى که باکافران در میدان جهاد روبرو شدید به آنـها پشت مکنید و فرار اختیار ننمایید)) (یاایها الذین آمنوا اذا لقیتم الذین کفروا زحفا فلا تولوهم الا دبار).
(آیه ) اصولا فرار از جنگ یکى از بزرگترین گناهان در اسلام محسوب مى شود به همین جهت در ایـن آیـه مـجـازات دردنـاک فرار کنندگان از میدان جهاد را باذکر استثناهاى آن شرح مى دهد, مـى فـرمـایـد: ((هر کس که به هنگام مبارزه با دشمن پشت به آنها کند (مگر در صورتى که هدف کناره گیرى از میدان براى انتخاب یک روش جنگى بوده باشد و با به قصد پیوستن به گروهى از مـسـلمانان و حمله مجدد)چنین کسى گرفتار غضب پروردگار خواهد شد)) (ومن یولهم یومئذ دبره الا متحرفا لقتال او متحیزا الى فئة فقد با بغضب من اللّه ).
همان گونه که مشاهده مى کنیم در این آیه دو صورت از مساله فرار, استثناشده که در ظاهر شکل فرار دارد اما در باطن شکل مبارزه و جهاد.
و در پـایـان آیـه مـى فرماید: نه تنها فرارکنندگان گرفتار خشم خدا مى شوند,بلکه ((جایگاه آنها دوزخ و چه بد جایگاهى است )) (وماویه جهنم وبئس المصیر).
در مـیـان امتیازات فراوانى که على (ع ) داشت و گاهى خودش به عنوان سرمشق براى دیگران به آن اشـاره مـى کـند همین مساله عدم فرار از میدان جهاداست آنجا که مى فرماید: فانى لم افر من الزحف قط ولم یبارزنى احد الا سقیت الا رض من دمه )) !: ((من هیچ گاه از برابر انبوه دشمن فرار نکرم (با این که در طول عمرم در میدانهاى زیاد شرکت جستم ) و هیچ کس در میدان جنگ با من روبرو نشدمگر این که زمین را از خونش سیراب کردم )).
(آیه ) سپس براى این که مسلمانان از پیروزى بدر مغرور نشوند و تنها برنیروى جسمانى خودشان تـکـیـه نـکـنـنـد بلکه همواره دل و جان خود رابه یاد خدا ومددهاى او گرم و روشن نگاه دارند مـى گـویـد: ((ایـن شـمـا نبودید که دشمنان را درمیدان بدر کشتید بلکه خداوند آنها را به قتل رساند)) (فلم تقتلوهم ولکن اللّه قتلهم ).
((و تـو اى پیامبر ! نیز خاک و ریگ در صورت آنها نپاشیدى بلکه خدا پاشید))(وما رمیت اذ رمیت ولکن اللّه رمى ).
در دنـبـاله آیه اشاره به نکته مهم دیگرى مى کند و آن این که : میدان بدر یک میدان آزمایش براى مـسـلـمـانان بود ((و خدا مى خواست مؤمنان را از سوى خود به وسیله این پیروزى امتحان خوبى کند)) (ولیبلى المؤمنین منه بلا حسنا).
و با این جمله آیه را تمام مى کند که ((خداوند هم شنوا و هم داناست )) (ان اللّه سمیع علیم ).
یعنى خدا صداى استغاثه پیامبر و مؤمنان را شنید و از صدق نیت و اخلاص آنها آگاه و با خبر بود, و بـه هـمین دلیل همگى را مشمول لطف قرار داد و بر دشمن پیروز ساخت , و در آینده نیز خدا بر طبق نیات و میزان اخلاص و اندازه پایمردى واستقامت مسلمانان با آنها رفتار خواهد کرد.
(آیه ) در این آیه براى تاکید و تعمیم این موضوع مى فرماید: ((سرنوشت مؤمنان و کافران و عاقبت کارشان همان بود که شنیدید)) (ذلکم ).
سـپـس بـه عنوان ذکر علت مى گوید: ((خداوند نقشه هاى کافران را (در برابرمؤمنان ) ضعیف و سست مى کند)) تا نتوانند آسیبى به آنها و برنامه هایشان برسانند(وان اللّه موهن کید الکافرین ).
(آیـه ) بـعـد از پـایان جنگ بدر آیه نازل شد و به مؤمنان چنین گفت : ((اگرشما فتح و پیروزى مـى خواهید, پیروزى به سراغ شما آمد و اگر (از مخالفت )خوددارى کنید, براى شما بهتر است ;Š و اگر بازگردید, ما هم باز خواهیم گشت )) (ان تستفتحوا فقد جاکم الفتح وان تنتهوا فهو خیر لکم وان تعودوا نعد).
((و جـمـعیت شما هرچند زیاد باشد, شما را (از یارى خدا) بى نیاز نخواهدکرد;Š و خداوند با مؤمنان است )) ! (ولن تغنى عنکم فئتکم شیئا ولو کثرت وان اللّه مع المؤمنین ).
بنابراین که مخاطب در آیه مؤمنان باشند تفسیر آیه چنین است :.
بعد از جنگ بدر ـچنانکه دیدیم ـ میان بعضى از مسلمانان ضعیف الایمان برسر تقسیم غنائم جنگى گـفـتـگـو واقع شد آیات آغاز سوره نازل گردید و آنها را توبیخ ‌کرد و غنایم را در بست در اختیار پـیـامـبر گذارد, و او هم بطور مساوى در میان مسلمانان تقسیم کرد سپس براى تعلیم و تربیت مـؤمنان , حوادث جنگ بدر را به یادآنها آورد که چگونه خداوند آنها را در برابر یک گروه نیرومند پیروز کرد.
این آیه نیز همان مطلب را دنبال مى کند که اگر شما مسلمانان از خداوندتقاضاى فتح و پیروزى کردید خدا دعاى شما را مستجاب کرد و پیروز شدید.
و اگر از اعتراض و گفتگو در برابر پیامبر(ص ) خوددارى کنید به سودشماست .
و اگر به همان روش اعتراض آمیز خود باز گردید ما هم باز مى گردیم و شما رادر چنگال دشمن تنها رها مى سازیم , و جمعیت شما هرچند زیاد هم باشد بدون یارى خدا کارى از پیش نخواهید برد و خداوند با مؤمنان راستین و مطیع فرمان او وپیامبرش مى باشد.
(آیه ).
شنوندگان ناشنوا !.

ایـن آیـه در زمـیـنـه دعوت مسلمانان به اطاعت کامل از پیامبر اسلام در جنگ وصلح و در همه بـرنامه ها چنین مى گوید: ((اى کسانى که ایمان آورده اید ! اطاعت خدا و پیامبرش کنید)) (یا ایها الذین آمنوا اطیعوا اللّه ورسوله ).
و بـاز بـراى تـاکید اضافه مى کند: ((هیچ گاه از اطاعت فرمان او روى گردان نشوید در حالى که سخنان او و اوامر و نواهیش را مى شنوید)) (ولا تولوا عنه وانتم تسمعون ).
لحن آیه نشان مى دهد که بعضى از مؤمنان از وظیفه خود در این زمینه کوتاهى کرده بودند.
(آیـه ) در ایـن آیـه بـار دیگر روى همین مساله تکیه کرده , مى گوید: ((همانندکسانى نباشید که مى گفتند شنیدیم ولى در حقیقت نمى شنیدند)) (ولا تکونواکالذین قالوا سمعنا وهم لا یسمعون ) .
(آیـه ) از آنـجـا کـه گفتار بدون عمل و شنیدن بدون ترتیب اثر یکى ازبزرگترین بلاهاى جوامع انـسـانى و سرچشمه انواع بدبختیهاست بار دیگر در این آیه روى همین مساله تکیه کرده و با بیان زیـبـاى دیگرى بحث را ادامه داده , مى گوید:((بدترین جنبندگان نزد خدا افرادى هستندکه نه گوش شنوا دارند و نه زبان گویا, و نه عقل و درک , کر و لال و بى عقلند)) (ان شر الدواب عنداللّه الصم البکم الذین لا یعقلون ).
از آنجا که قرآن کتاب عمل است نه یک کتاب تشریفاتى همه جا روى نتایج تکیه مى کند, در این آیه نـیـز کـسـانـى کـه ظـاهرا گوشهاى سالم دارند ولى در مسیر شنیدن آیات خدا و سخنان حق و بـرنـامـه هاى سعادت بخش نیستند, آنها را فاقد گوش مى داند و کسانى که زبان سالمى دارند اما مـهر سکوت بر لب زده نه دفاعى از حق مى کنند و نه مبارزه اى با ظلم و فساد نه ارشاد جاهل و نه امـر بـه مـعـروف و نـه نـهى ازمنکر و نه دعوت به راه حق بلکه این نعمت بزرگ خدا را در مسیر بـیـهـوده گـویـى یـاتـملق و چاپلوسى در برابر صاحبان زر و زور و یا تحریف حق و تقویت باطل به کارمى گیرند همچون افراد لال و گنگ مى داند و آنان که از نعمت هوش و عقل بهره مندند اما درست نمى اندیشند همچون دیوانگان مى شمرد!.
(آیه ) در روایات آمده است که جمعى از بت پرستان لجوج نزد پیامبرآمده , گفتند: اگر جد بزرگ ما ((قصى بن کلاب )) را زنده کنى و گواهى به نبوت تو دهدما همگى تسلیم خواهیم شد ـیه نازل شد و به آنها پاسخ داد.
آیـه مـى گـویـد: خـداوند هیچ گونه مضایقه در دعوت آنها به سوى حق ندارد اگرآنها آمادگى مى داشتند و ((خدا از این نظر خیر و نیکى در آنها مى دید حرف حق را به هر صورت بود به گوش آنها مى رسانید)) (ولو علم اللّه فیهم خیرا لا سمعهم ) ولى آنهادروغ مى گویند و بهانه مى گیرند و هدفشان شانه خالى کردن از زیر بار حق است .
((و اگـر بـا ایـن حـال (خداوند خواسته آنها را بپذیرد و) سخنان حق را بیش ازاین به گوش آنها بـخـوانـد (و یا جدشان قصى بن کلاب را زنده کند وگواهى اورا بشنوند)باز رو گردان مى شوند و اعراض مى کنند)) (ولو اسمعهم لتولوا وهم معرضون ).
این جمله ها در باره کسانى ا ست که بارها سخنان حق را شنیده اند و آیات روح پرور قرآن به گوش آنها رسیده و محتواى عالى آن را فهمیده اند ولى باز بر اثرتعصب و لجاجت در مقام انکار بر آمدند.
ایـن آیـه جـواب دنـدان شـکـنى است براى پیروان مکتب جبر, و نشان مى دهدکه سرچشمه همه سعادتها از خود انسان شروع مى شود.
(آیه ).
دعوت به سوى حیات و زندگى :.

در تـعقیب آیات گذشته که مسلمانان را به علم و عمل و اطاعت و تسلیم دعوت مى کرد در اینجا همان هدف از راه دیگرى دنبال مى شود.
نـخست مى گوید: ((اى کسانى که ایمان آورده اید ! اجابت کنید دعوت خدا وپیامبر را به هنگامى که شما را به چیزى مى خواند که شما را زنده مى کند)) (یا ایهاالذین آمنوا استجیبوا للّه وللرسول اذا دعاکم لما یحییکم ).
آیـه فـوق بـا صـراحـت مـى گـویـد کـه دعـوت اسلام , دعوت به سوى حیات وزندگى در تمام زمینه هاست ;Š و مردم عصر جاهلیت تنها از حیات مادى و حیوانى برخوردار بودند.
سپس مى گوید: ((و بدانید که خداوند میان انسان و قلب او حائل مى شود, واین که همه شما نزد او در قیامت اجتماع خواهید کرد)) (واعلموا ان اللّه یحول بین المر وقلبه وانه الیه تحشرون ).
خـداوند در همه جا حاضر و ناظر و به همه موجودات احاطه دارد, در عین این که با موجودات این جـهان یکى نیست از آنها جدا و بیگانه هم نمى باشد, مرگ وحیات , علم و قدرت , آرامش و امنیت , تـوفیق و سعادت همه در دست او و به قدرت اوست و به همین دلیل انسان نه چیزى را مى تواند از او مـکتوم دارد و نه کارى را بى توفیق او انجام دهد و نه سزاوار است به غیر او روى آورد و از غیر او تقاضاکند, چرا که او مالک همه چیز و محیط به تمام وجود انسان است !.
(آیه ) سپس اشاره به عواقب شوم عدم پذیرش دعوت حیات بخش خداو پیامبر مى کند و مى گوید: ((از فتنه اى بپرهیزید که تنها دامن ستمکاران شما رانمى گیرد)) بلکه همه را فرا خواهد گرفت (واتقوا فتنة لا تصیبن الذین ظلموا منکم خاصة ).
در آیـه مـورد بحث ((فتنه )) به معناى بلاها و مصائب اجتماعى است که دامن همه را مى گیرد, و مـفهوم آن این است : افراد جامعه نه تنها موظفند وظایف خود راانجام دهند بلکه موظفند دیگران را هم به انجام وظیفه وا دارند زیرا اختلاف وپراکندگى و ناهماهنگى در مسائل اجتماعى موجب شکست برنامه ها خواهد شد ودود آن در چشم همه مى رود.
در پـایان آیه با زبان تهدیدآمیز مى گوید: ((بدانید خداوند مجازاتش شدید است ))(واعلموا ان اللّه شدید العقاب ).
(آیـه ) بـار دیـگر قرآن دست مسلمانان را گرفته و به گذشته تاریخشان بازمى گرداند و به آنها حـالـى مى کند که در چه پایه اى بودید و اکنون در چه مرحله اى قرار دارید تا درسى را که در آیات قبل به آنها آموخت به خوبى درک کنند.
مـى گـویـد: ((بـه خـاطر بیاورید آن زمان را که شما گروهى کوچک و ناتوان بودیدو در چنگال دشـمـنـان گـرفـتـار, و آنـهـا شـما را به ضعف و ناتوانى کشانده بودند)) !(واذکروا اذ انتم قلیل مستضعفون فى الا رض ).
((آن چـنـان کـه مى ترسیدید مشرکان و مخالفان شما را بسرعت بربایند))(تخافون ان یتخطفکم الناس ).
این تعبیر, نهایت ضعف و کمى نفرات مسلمانان را در مکه قبل از هجرت دربرابر مشرکان نیرومند و یا بعد از هجرت در مقابل قدرتهاى بزرگ آن روز همانندایران و روم آشکار مى سازد.
((ولى خداوند شما را پناه داد)) (فاویکم ).
((و با یارى خود شما را تقویت کرد)) (وایدکم بنصره ).
((و از روزیهاى پاکیزه شما را بهره مند ساخت )) (ورزقکم من الطیبات ).
((شاید شکر نعمت او را به جا آرید)) (لعلکم تشکرون ).
آیـه ـ شان نزول : نقل شد, که پیامبر دستور داد یهود ((بنى قریظه )) رامحاصره کنند این محاصره 21 شـب ادامـه یـافـت لـذا نـاچـار شدند پیشنهاد صلحى همانند صلحى که برادرانشان از طائفه ((بنى نضیر)) کرده بودند بکنند به این ترتیب که از سرزمین مدینه کوچ کرده و به سوى شام بروند .
پیامبر از این پیشنهاد امتناع کرد و فرمود: تنها باید حکمیت ((سعدبن معاذ)) رابپذیرید آنها تقاضا کردند که پیامبر ((ابو لبابه )) را نزد آنها بفرستد و ((ابولبابه )) با آنهاسابقه دوستى داشت و خانواده و فرزندان و اموالش نزد آنها بود.
پیامبر(ص ) ابولبابه را نزد آنها فرستاد آنها با ((ابولبابه )) مشورت کردند که آیاصلاح است حکمیت ((سـعدبن معاذ)) را بپذیرند ؟ ابولبابه اشاره به گلوى خود کردیعنى اگر بپذیرید کشته خواهید شد.
پیک وحى خدا جبرئیل این موضوع را به پیامبر(ص ) خبر داد.
ابـولبابه مى گوید: هنوز گام برنداشته بودم متوجه شدم که من به خدا و پیامبرخیانت کردم این آیه و آیه بعد در باره او نازل شد.
در ایـن هـنـگام ((ابولبابه )) سخت پریشان گشت بطورى که خود را با طنابى به یکى از ستونهاى مـسـجد پیامبر بست هفت شبانه روز گذشت نه غذا خورد و نه آب نوشید آن چنان که بى هوش به روى زمین افتاد خداوند توبه او را پذیرفت .
تفسیر: نخست خداوند روى سخن را به مؤمنان کرده و مى گوید: ((اى کسانى که ایمان آورده اید ! به خدا و پیامبر خیانت نکنید)) (یا ایها الذین آمنوا لا تخونوااللّه والرسول ).
خـیـانـت بـه خـدا و پـیامبر آن است که اسرار نظامى مسلمانان را در اختیاردیگران بگذارند, و یا دشمنان را در مبارزه خود تقویت کنند.
سپس مى گوید: ((در امانات خود نیز خیانت نکنید در حالى که مى دانید)) این کار گناه بزرگى است ! (وتخونوا اماناتکم وانتم تعلمون ).
((خیانت )) به معناى خوددارى از پرداخت حقى است که انسان پرداختن آن را تعهد کرده و امانت گـرچه معمولا به امانتهاى مالى گفته مى شود ولى در منطق قرآن مفهوم وسیعى دارد که تمام شؤون زندگى اجتماعى و سیاسى و اخلاقى را دربر مى گیرد.
(آیـه ) در ایـن آیـه بـه مـسـلمانان هشدار مى دهد که مواظب باشند علاقه به امور مادى و منافع زودگـذر شخصى پرده بر چشم و گوش آنها نیفکند و مرتکب خیانتهایى که سرنوشت جامعه آنها را بـه خـطر مى افکند نشوند, مى گوید: ((و بدانیداموال واولاد شما وسیله آزمایش و امتحان شما هستند)) (واعلموا انما اموالکم واولا دکم فتنة ).
باید اگر یک روز لغزشى از ما سر زد ((ابولبابه )) وار در مقام جبران لغزش برآییم و حتى اموالى که سبب چنین لغزشى شده است در این راه قربانى کنیم .
و در پـایـان آیـه بـه آنـهـا کـه از ایـن دو مـیدان امتحان پیروز بیرون مى آیند بشارت مى دهد که : بدانید((پاداش بزرگ نزد پروردگار است )) (وان اللّه عنده اجر عظیم ).
هـر قدر عشق به فرزند بزرگ جلوه کند, و هر اندازه اموالى که مورد نظر است زیاد و مهم و جالب باشد, باز اجر و پاداش پروردگار از آنها برتر و عالى تر و بزرگتراست .
(آیه ).
ایمان و روشن بینى :.

در آیات گذشته یک سلسله دستورات حیات بخش که ضامن سعادت مادى و معنوى بود بیان شد ولى به کار بستن آنها جز در سایه تقوا میسر نیست , لذا در این آیه به چهار نتیجه و ثمره براى تقوا و پـرهـیزکارى اشاره شده است , نخست مى فرماید: ((اى کسانى که ایمان آورده اید ! اگر تقوا پیشه کـنید و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید به شما نورانیت و روشن بینى خاصى مى بخشد که بتوانید حق را ازباطل به خوبى تشخیص دهید)) (یا ایها الذین آمنوا ان تتقوا اللّه یجعل لکم فرقانا).
لذا در حالات مردان و زنان پرهیزکار روشن بینى هایى مشاهده مى کنیم که هرگز از طریق علم و دانـش معمولى قابل درک نیست , آنها بسیارى از حوادث را که در لابلاى آشوبهاى اجتماعى ریشه آن نـاشـنـاخـته است به خوبى مى شناسند وچهره هاى منفور دشمنان حق را از پشت هزاران پرده فریبنده مى بینند.
                   
از سـوى دیگر به کار افتادن نیروها و انرژیها و هدر رفتن این سرمایه هادر راه گناه موجب مى شود که مردم از نظر درک و اطلاع , در سطحى پایین قرار گیرندو افکار منحطى داشته باشند هر چند در صنایع و زندگى مادى پیشروى کنند.
سپس مى گوید: علاوه بر تشخیص حق از باطل نتیجه پرهیزکارى این است که ((خداوند گناهان شما را مى پوشاند و آثار آن را از وجود شما بر مى دارد)) (ویکفرعنکم سیئاتکم ).
به علاوه ((شما را مشمول آمرزش خود قرار مى دهد)) (ویغفر لکم ).
و پـاداشـهاى فراوان دیگرى در انتظار شماست که جز خدا نمى داند زیرا((خداوند صاحب فضل و بخشش عظیم است )) (واللّه ذوالفضل العظیم ).
ایـن چـهـار اثـر, میوه هاى درخت تقوا و پرهیزکارى هستند و وجود رابطه طبیعى در میان تقوا و پاره اى از این آثار مانعى از آن نمى شود که همه آنها را به خدانسبت بدهیم .
((تـکـفـیـر سیئات )) اشاره به آثار روانى و اجتماعى گناهان دارد که در پرتو تقوا وپرهیزکارى از میان مى رود, و ((غفران )) اشاره به مساله عفو و بخشش خداوند ورهایى از مجازات است .
آیـه ـ شـان نـزول : گروهى از قریش و اشراف مکه از قبایل مختلف در((دارالندوه )) (محل انعقاد جـلـسـات مشورتى بزرگان مکه ) اجتماع کردند تا در باره خطرى که از ناحیه پیامبر(ص ) آنها را تهدید مى کرد بیندیشند.
(مى گویند) در اثنا راه پیرمرد خوش ظاهرى به آنها برخورد کرد که در واقع همان شیطان بود (یا انسانى که داراى روح و فکر شیطانى ) از او پرسیدندکیستى ؟ گفت : پیرمردى از اهل نجد هستم خواستم خیرخواهى خود را از شمادریغ ندارم .
گفتند: بسیار خوب داخل شو ! او هم همراه آنها به دارالندوه وارد شد.
یـکـى از حـاضـران رو به جمعیت کرد و گفت : در باره این مرد (اشاره به پیامبراسلام ) باید فکرى کنید, زیرا به خدا سوگند بیم آن مى رود که بر شما پیروزگردد یکى پیشنهاد کرد او را ((حبس )) کنید تا در زندان جان بدهد.
پیر مرد نجدى این نظر را رد کرد.
دیگرى گفت : او را از میان خود بیرون کنید تا از دست او راحت شوید.
پیرمرد نجدى گفت : به خدا سوگند این هم عقیده درستى نیست .
((ابوجهل )) گفت : من عقیده اى دارم که غیر از آن را صحیح نمى دانم !.
گـفتند: چه عقیده اى ؟ گفت : از هر قبیله اى جوانى شجاع و شمشیر زن راانتخاب مى کنیم و به دست هر یک شمشیر برنده اى مى دهیم تا در فرصتى مناسب دسته جمعى به او حمله کنند.
پیرمرد نجدى (با خوشحالى ) گفت : به خدا راى صحیح همین است و این پیشنهادبه اتفاق عموم پذیرفته شد.
جبرئیل فرود آمد وبه پیامبر(ص ) دستور داد که شب را در بستر خویش نخوابد.
پـیـامبر شبانه به سوى غار (ثور) حرکت کرد و سفارش نمود على (ع ) در بستراو بخوابد ـتا کسانى که از درز در مراقب بستر پیامبر(ص ) بودند او را در بسترش خیال کنند و تا صبح مهلت دهند و او از منطقه خطر دور شود.
هنگامى که صبح شد و به خانه ریختند و جستجو کردند على (ع ) را در بسترپیامبر(ص ) دیدند و به این ترتیب خداوند نقشه هاى آنان را نقش بر آب کرد.
پـیـامبر سه روز در غار ماند و هنگامى که دشمنان همه بیابانهاى مکه راجستجو کردند و خسته و مایوس بازگشتند او به سوى مدینه حرکت کرد.
تفسیر:.
سرآغاز هجرت ـ.

این آیه اگرچه اشاره به جریان هجرت دارد ولى مسلما در مدینه نازل شده است .
نخست مى گوید: ((به خاطر بیاور زمانى را که مشرکان مکه نقشه مى کشیدندکه تو را یا به زندان بـیـفـکـنند و یا به قتل رسانند و یا تبعید کنند)) (واذ یمکر بک الذین کفروا لیثبتوک او یقتلوک او یخرجوک ).
سـپـس اضافه مى کند: ((آنها نقشه مى کشند و چاره مى اندیشند, و خداوند هم چاره جویى و تدبیر مى کند و خداوند بهترین چاره جویان و مدبران است ))(ویمکرون ویمکراللّه واللّه خیرالماکرین ).
آنـها حداکثر نیروى فکرى و جسمانى خویش را براى نابود کردن پیامبراسلام (ص ) به کار بردند, و حـتـى یکصد شتر که در آن روز سرمایه عظیمى بود براى یافتن پیامبر جایزه تعیین کردند و افراد بسیارى کوهها و بیابانهاى اطراف مکه رازیر پا گذاردند, و حتى تا دم در غار آمدند ولى خداوند با یک وسیله بسیارساده و کوچک ـچند تار عنکبوت ـ همه این طرحها را نقش بر آب کرد, و با توجه بـه ایـن کـه مـسـالـه هـجـرت سـرآغاز مرحله نوینى از تاریخ اسلام بلکه تاریخ بشریت بود نتیجه مى گیریم که خداوند به وسیله چند تار عنکبوت مسیر تاریخ بشریت راتغییر داد!.
ایـن منحصر به جریان هجرت نیست بلکه تاریخ انبیا نشان مى دهد که همواره خداوند براى درهم کـوبـیـدن گردنکشان از ساده ترین وسائل استفاده مى کرده گاهى از وزش باد, و زمانى از انبوه پـشـه هـا, و گـاهـى از پرنده کوچک ابابیل , و ماننداینها, تا ضعف و ناتوانى بشر را در برابر قدرت بى پایانش آشکار سازد, و او را از فکرطغیان و سرکشى باز دارد.
(آیه ).
بیهوده گویان !.

در آیـه گـذشته نمونه اى از منطق عملى ((مشرکان )) خرافى مکه بیان شد, دراینجا نمونه اى از منطق فکرى آنها منعکس شده است تا روشن شود که آنها نه داراى سلامت فکر بودند و نه درستى عمل , بلکه همه برنامه هایشان بى اساس و ابلهانه بود!.
نـخـسـت مـى گـوید: ((هنگامى که آیات ما بر آنها خوانده شود مى گویند آن راشنیدیم (اما چیز مهمى نیست ) اگر بخواهیم مثل آن را مى گوییم )) ! (واذا تتلى علیهم آیاتنا قالوا قد سمعنا لو نشا لقلنا مثل هذا).
((ایـنـهـا (کـه مـحتواى مهمى ندارد) همان افسانه هاى پیشینیان است )) ! (ان هذاالا اساطیر الا ولین ).
این سخن را در حالى مى گفتند که بارها به فکر مبارزه با قرآن افتاده , و از آن عاجز گشته بودند و به خوبى مى دانستند که توانایى بر معارضه با قرآن ندارند.
(آیه ) در این آیه منطق عجیب دیگرى را بازگو مى کند, مى گوید: به خاطربیاور ((هنگامى را که (دسـت بـه دعـا بر مى داشتند و) مى گفتند: خداوندا ! اگر این (آیین و این قرآن ) حق و از ناحیه تـوسـت بـارانـى از سنگ از آسمان بر سر ما فرودآورد)) ! (واذ قالوا اللهم ان کان هذا هو الحق من عندک فامطر علینا حجارة من السما).
((یا به عذاب دردناک (دیگرى ) ما را گرفتار کن )) (اوائتنا بعذاب الیم ).
ایـن سـخن را به خاطر آن مى گفتند که بر اثر شدت تعصب و لجاجت چنان مى پنداشتند که آیین اسـلام صـددرصد بى اساس است وگرنه کسى که احتمال حقانیت آن را مى دهد چنین نفرینى به خود نمى کند.
(آیـه ) در آیـات گذشته دو ایراد از ناحیه مخالفان به پیامبر(ص ) شد که یکى از آنها باطل بودنش واضح بوده , لذا قرآن به پاسخ آن نپرداخته , و آن این که گفتند: ((ما اگر بخواهیم مى توانیم مثل قرآن را بیاوریم )).
ایـراد دوم آنـها این بود که اگر این آیات حق است و از طرف خداست پس بایدما را مجازات کند و بلا بر ما فرود آرد قرآن در اینجا به آنها چنین پاسخ مى دهد:.
((هـیچ گاه خداوند آنها را مجازات نخواهد کرد در حالى که تو در میان آنهاهستى )) (وما کان اللّه لیعذبهم وانت فیهم ).
سپس اضافه مى کند: ((همچنین خداوند آنها را مجازات نخواهد کرد درحالى که استغفار کنند)) و از او تقاضاى عفو نمایند (وما کان اللّه معذبهم وهم یستغفرون ).
مفهوم آیه اختصاص به مردم عصر پیامبر ندارد بلکه یک قانون کلى در باره همه مردم است , لذا در حدیث معروفى از حضرت على (ع ) مى خوانیم : ((در روى زمین دو وسیله امنیت از عذاب الهى بود یـکـى از آنها (که وجود پیامبر بود) برداشته شد هم اکنون به دومى (یعنى استغفار) تمسک جویید سپس آیه فوق را تلاوت فرمود)).
(آیـه ) در این آیه مى گوید اینها استحقاق عذاب الهى را دارند: ((چراخداوند آنها را عذاب نکند و حـال آن که مانع از رفتن مؤمنان به مسجدالحرام مى شوند)) (وما لهم الا یعذبهم اللّه وهم یصدون عن المسجد الحرام ).
و این اشاره به زمانى است که مسلمانان در مکه بودند و حق نداشتند آزادانه در کنار خانه خدا نماز جـمـاعـت اقـامه کنند و یا اشاره به ممانعتهایى است که بعدا ازانجام مراسم حج و عمره نسبت به مؤمنان به عمل مى آوردند.
عـجـیـب ایـن کـه ایـن مشرکان آلوده خود را صاحب اختیار و سرپرست این کانون بزرگ عبادت مـى پـنـداشـتند ولى قرآن اضافه مى کند: ((آنها هرگز سرپرستان این مرکز مقدس نبودند)) (وما کانوا اولیاه ).
((تنها کسانى حق این سرپرستى را دارند که موحد و پرهیزکار باشند)) (ان اولیاؤه الا المتقون ).
((ولى غالب آنها از این واقعیت بى خبرند)) (ولکن اکثرهم لا یعلمون ).
گرچه این حکم در باره مسجدالحرام گفته شده است , ولى در واقع شامل همه کانونهاى دینى و مـسـاجـد و مـراکـز مـذهـبـى مـى شـود کـه ((مـتولیان )) و ((متصدیان ))آنها باید از پاکترین و پرهیزکارترین و فعالترین مردم باشند که این کانونها را پاک وزنده و مرکز تعلیم و تربیت و بیدارى و آگاهى قرار دهند.
(آیـه ) عـجـیبتر این که آنها مدعى بودند که نماز و عبادتى دارند و به کارهاى احمقانه خود, نعره زدنـها و کف زدنها در اطراف خانه خدا, نام نمازمى گذاشتند, لذا قرآن اضافه مى کند: ((نماز آنها در کنار خانه خدا (کعبه ) چیزى جزسوت کشیدن و کف زدن نبود)) (وما کان صلا تهم عندالبیت الا مکا وتصدیة ).
در تـاریـخ مـى خـوانـیـم که گروهى از اعراب در زمان جاهلیت به هنگام طواف خانه کعبه لخت مادرزاد مى شدند, و سوت مى کشیدند و کف مى زدند و نام آن راعبادت مى گذاشتند.
در تعقیب این جمله مى گوید اکنون که همه کارهاى شما حتى نماز وعبادتتان این چنین ابلهانه و زشـت و شـرم آور اسـت مـسـتحق مجازاتید ((پس بچشیدعذاب الهى را به خاطر این کفرتان )) (فذوقواالعذاب بما کنتم تکفرون ).
آیه ـ شان نزول : این آیه و آیه بعد در مورد جنگ بدر و کمکهاى مالى مردم مکه نازل شده است , زیرا هنگامى که مشرکان مکه به وسیله قاصد ابوسفیان ازجریان آگاه شدند اموال فراوانى جمع و جور کردند تا به جنگجویان خود کمک کنند, اما سرانجام شکست خوردند و کشته شدند و به سوى آتش دوزخ شتافتند وآنچه را در این راه مصرف کرده بودند مایه حسرت و اندوهشان شد.
تـفـسـیـر: مفهوم آیه یک مفهوم جامع است که تمام کمکهاى مالى دشمنان حق وعدالت را براى پیشرفت مقاصد شومشان در همه زمانها در بر مى گیرد.
نـخـسـت مـى گوید: ((کافران و دشمنان حق اموالشان را انفاق مى کنند تا مردم رااز راه خدا باز دارند)) (ان الذین کفروا ینفقون اموالهم لیصدوا عن سبیل اللّه ).
امـا این صرف اموال هیچ گاه پیروزى براى آنها نمى آفریند ((به زودى این اموال را انفاق مى کنند امـا سـرانجام مایه حسرت و اندوهشان خواهد بود)) (فسینفقونها ثم تکون علیهم حسرة ) ((سپس مغلوب (طرفداران حق ) مى شوند)) (ثم یغلبون ).
نـه تـنـهـا در زنـدگى این جهان گرفتار حسرت و شکست مى شوند بلکه در سراى دیگر نیز این ((کافران دسته جمعى به سوى دوزخ مى روند)) (والذین کفروا الى جهنم یحشرون ).
(آیـه ) پـس از آن که در آیه قبل سه نتیجه شوم انفاقهاى مالى دشمنان حق بازگو شد, در این آیه مـى فرماید: این حسرت و شکست و بدبختى ((براى آن است که خداوند مى خواهد ناپاک را از پاک (در این جهان و جهان دیگر) جدا سازد)) (لیمیزاللّه الخبیث من الطیب ).
ایـن یـک سنت الهى است که براى همیشه ((پاک )) و ((ناپاک )) ((مخلص )) و((ریاکار)) ((مجاهد راستین )) و ((دروغین )) ((کارهاى الهى )) و ((شیطانى )) ((برنامه هاى انسانى )) و ((ضدانسانى )) نـاشناخته نمى مانند, بلکه سرانجام صفوف از یکدیگرمشخص مى گردد, و حق جلوه خود را نشان خواهد داد.
سپس اضافه مى کند: ((تا خداوند ناپاکها را به یکدیگر ضمیمه کند و همه رامتراکم سازد, و در یک جا در جهنم قرار دهد)) (ویجعل الخبیث بعضه على بعض فیرکمه جمیعا فیجعله فى جهنم ).
خبیث و ناپاک از هر گروه و در هر شکل و لباس سرانجام شکل واحدى خواهند داشت , و پایان کار همه آنها زیان و خسران خواهد چنانکه قرآن مى گوید:((آنها زیانکارانند)) (اولئ ک هم الخاسرون ).
(آیـه ) مـى دانیم روش قرآن این است که بشارت و انذار را با هم توام مى کند یعنى همان گونه که دشمنان حق را تهدید به مجازاتهاى سخت و دردناک مى نماید, راه بازگشت را نیز به روى آنها باز مى گذارد.
این آیه همین روش را تعقیب مى کند, و به پیامبر دستور مى دهد: ((به افرادى که کافر شده اند بگو: اگـر (از مـخـالـفـت و لـجـاجت و طغیان و سرکشى ) باز ایستند و به سوى آیین حق باز گردند گذشته آنها بخشوده خواهد شد)) (قل للذین کفروا ان ینتهوا یغفر لهم ما قد سلف ).
از این آیه استفاده مى شود که با قبول اسلام , گذشته هر چه باشد مورد عفوقرار مى گیرد.
سـپـس اضافه مى کند: اما ((اگر (از روش نادرست خود باز نایستند) و به اعمال سابق بازگردند سـنـت خـداوند در مورد پیشینیان در باره آنها نیز انجام مى شود)) (وان یعودوا فقد مضت سنة الا ولین ).
منظور از این سنت همان سرنوشتى است که دشمنان حق در برابر انبیا, وحتى خود مشرکان مکه در برابر پیامبر در جنگ بدر به آن گرفتار شدند.
(آیه ) از آنجا که در آیه قبل دشمنان را براى بازگشت به سوى حق دعوت کرده بود, و این دعوت مـمـکن بود این فکر را براى مسلمانان ایجاد کند که دیگردوران جهاد پایان یافته و هیچ راهى جز انـعـطاف و نرمش در پیش نیست , براى رفع این اشتباه اضافه مى کند: ((با این دشمنان سرسخت مـبارزه کنید و پیکار را همچنان ادامه دهید تا فتنه برچیده شود و دین یکپارچه براى خدا باشد)) (وقاتلوهم حتى لا تکون فتنة ویکون الدین کله للّه ).
در ذیـل آیـه بـار دیـگـر در برابر شدت عمل دست دوستى و محبت را به سوى آنها دراز مى کند و مى گوید: ((اگر از راه و روش خود دست بردارند خداوند به آنچه عمل مى کنند آگاه است )) و با لطف و مرحمت خاص خویش با آنان رفتار خواهدکرد (فان انتهوا فان اللّه بما یعملون بصیر).
در تـفـسـیـرهـاى اهـل سنت و تفاسیر مختلف شیعه از امام صادق (ع ) چنین نقل شده که فرمود: ((تـاویـل و تـفـسیر نهایى این آیه هنوز فرا نرسیده است , و هنگامى که قائم ماقیام کند کسانى که زمان او را درک کنند تاویل این آیه را خواهند دید, به خدا سوگندکه در آن موقع دین محمد(ص ) بـه تـمـام نقاطى که شب پوشش آرام بخش خود را برآن مى افکند خواهد رسید تا در سراسر روى زمین مشرک و بت پرستى باقى نماند)).
(آیه ) ((اما اگر باز به سرپیچى خود ادامه دهند و در برابر دعوت حق تسلیم نشوند بدانید پیروزى براى شما و شکست در انتظار آنهاست , زیرا خداوندمولى و سرپرست شماست )) (وان تولوا فاعلموا ان اللّه مولیکم ).
((او بهترین مولى و رهبر و بهترین یار و یاور است )) (نعم المولى ونعم النصیر).
آغاز جز دهم قرآن مجید.

(آیه ) .
خمس یک دستور مهم اسلامى :.

در آغاز این سوره دیدیم که پاره اى از مسلمانان بعد از جنگ بدر بر سرتقسیم غنائم جنگى مشاجره کردند.
این آیه در حقیقت بازگشت به همان مساله غنائم است .
در آغـاز آیـه مى فرماید: ((و بدانید هرگونه غنیمتى نصیب شما مى شود یک پنجم آن , از آن خدا و پـیامبر و ذى القربى (امامان اهل بیت ) و یتیمان و مسکینان وواماندگان در راه (از خاندان پیامبر) مى باشد)) (واعلموا انما غنمتم من شى فان للّه خمسه وللرسول ولذى القربى والیتامى والمساکین وابن السبیل ).
و بـراى تـاکـیـد اضافه مى کند: که ((اگر شما به خدا و آنچه بر بنده خود در (روزجنگ بدر) روز جـدایـى حـق از بـاطل , روزى که دو گروه مؤمن و کافر در مقابل هم قرارگرفتند, نازل کردیم ایمان آورده اید)) باید به این دستور عمل کنید و در برابر آن تسلیم باشید (ان کنتم آمنتم باللّه وما انزلنا على عبدنا یوم الفرقان یوم التقى الجمعان ).
و در پـایـان آیـه اشـاره به قدرت نامحدود الهى کرده , مى گوید: ((و خدا بر همه چیز قادر است )) (واللّه على کل شى قدیر).
یعنى با این که در میدان بدر از هر نظر شما در اقلیت قرار داشتید و دشمن ظاهرا از هر نظر برترى چشمگیرى داشت خداوند قادر توانا آنها را شکست داد وشما را یارى کرد تا پیروز شدید.
این آیه گرچه در ضمن آیات جهاد وارد شده ولى مفهوم وسیعى دارد ومى گوید: هر درآمدى از هر موردى عاید شما شود که یکى از آنها غنایم جنگى است خمس آن را بپردازید.
منظور از سهم خدا چیست ؟.

ذکـر سـهـمى براى خدا به عنوان ((للّه )) به خاطر اهمیت بیشتر روى اصل مساله خمس و تاکید و تثبیت ولایت و حاکمیت پیامبر و رهبر حکومت اسلامى است ,یعنى همان گونه که خداوند سهمى بـراى خـویـش قـرار داده و خـود را سـزاوارتـر به تصرف در آن دانسته است پیامبر و امام را نیز به همان گونه , حق ولایت و سرپرستى و تصرف داده , و گرنه سهم خدا در اختیار پیامبر قرار خواهد داشـت و در مـصـارفـى که پیامبر یا امام صلاح مى داند صرف مى گردد, و خداوند نیاز به سهمى ندارد.
(آیـه ) قـرآن به تناسب سخنى که از ((یوم الفرقان )) (روز جنگ بدر) در آیه قبل آمده بود جزئیات دیگرى از این جنگ را به خاطر مسلمانان مى آورد تا به اهمیت این نعمت پیروزى بیشتر واقف شوند .
نخست مى گوید: ((آن روز شما در طرف پایین و (نزدیک مدینه ) قرار داشتیدو آنها در طرف بالا و دورتر)) (اذ انتم بالعدوة الدنیا وهم بالعدوة القصوى ).
در ایـن مـیـدان مسلمانان در سمت شمالى که نزدیکتر به مدینه است قرارداشتند, و دشمنان در سمت جنوبى که دورتر است .
سـپس مى گوید: ((کاروانى را که شما در تعقیب آن بودید (کاروان تجارتى قریش و ابوسفیان ) در نقطه پایین ترى قرار داشت )) (والرکب اسفل منکم ).
از هـمـه اینها گذشته تعداد نفرات و امکانات جنگى مسلمانان در مقابل دشمن از هر نظر کمتر و ضـعـیفتر بود و در سطح پایین ترى قرار داشتند و دشمن درسطح بالاتر, لذا قرآن اضافه مى کند: ((شـرایـط چنان بود که اگر از قبل آگاهى داشتیدو مى خواستید در این زمینه با یکدیگر وعده و قـراردادى بـگـذاریـد حـتـمـا گرفتاراختلاف در این میعاد مى شدید)) (ولو تواعدتم لا ختلفتم فى المیعاد).
زیـرا بـسـیـارى از شـمـا تـحـت تـاثیر وضع ظاهرى و موقعیت ضعیف خود درمقابل دشمن قرار مى گرفتید و با چنین جنگى اصولا مخالفت مى کردید.
ولـى خداوند شما را در مقابل یک عمل انجام شده قرار داد ((تا کارى را که مى بایست انجام گیرد تحقق بخشد)) (ولکن لیقضى اللّه امرا کان مفعولا ).
تـا در پـرتـو ایـن پـیـروزى غـیرمنتظره و معجزآسا حق از باطل شناخته شود ((وآنها که گمراه مـى شوند با اتمام حجت باشد و آنها که راه حق را مى پذیرند با آگاهى ودلیل آشکار)) (لیهلک من هلک عن بینة ویحیى من حى عن بینة ).
و در پایان مى گوید: ((خداوند شنوا و داناست )) (وان اللّه لسمیع علیم ).
فـریـاد اسـتغاثه شما را شنید و از نیاتتان با خبر بود و به همین دلیل شما را یارى کرد تا بر دشمن پیروز شدید.
(آیـه ) پـیـامـبر(ص ) قبلا صحنه اى از نبرد را در خواب دید که تعداد کمى ازو دشمنان در مقابل مـسلمانان حاضر شده اند, این خواب را براى مسلمانان نقل کردو موجب تقویت روحیه و اراده آنها در پیشروى به سوى میدان بدر گردید.
در این آیه اشاره به فلسفه این موضوع و نعمتى که خداوند از این طریق به مسلمانان ارزانى داشت مـى کند, مى گوید: ((در آن زمان خداوند در خواب عدددشمنان را به تو کم نشان داد و اگر آنها را زیـاد نـشان مى داد مسلما به سستى مى گرائیدید)) (اذ یریکهم اللّه فى منامک قلیلا ولو اریکهم کثیرا لفشلتم ).
و نه تنها سست مى شدید بلکه ((کارتان به اختلاف مى کشید)) و گروهى موافق رفتن به میدان و گروهى مخالف مى شدید (ولتنازعتم فى الا مر).
((ولـى خـداونـد (شـمـا را از این سستى و اختلاف کلمه و تنازع و آشفتگى با این خوابى که چهره باطنى را نشان مى داد نه ظاهرى را) رهایى بخشید و سالم نگهداشت )) (ولکن اللّه سلم ).
چـرا کـه خـداونـد از روحیه و باطن همه شما آگاه بود ((و او از آنچه در درون سینه هاست باخبر است )) (انه علیم بذات الصدور).
(آیه ) در این آیه مرحله دیگرى از مراحل جنگ بدر را یادآور مى شود که با مرحله قبل تفاوت بسیار دارد, در ایـن مـرحـلـه مـسـلـمانان در پرتو بیانات گرم پیامبر(ص ) و توجه به وعده هاى الهى , و مـشـاهده حوادثى از قبیل باران به موقع ,براى رفع تشنگى , و سفت شدن شنهاى روان در میدان نـبـرد, روحـیـه تـازه اى پیداکردند آن چنان که انبوه لشکر دشمن در نظر آنها کم جلوه کرد, لذا مـى گـویـد: ((و در آن هـنگام خداوند آنها را به هنگام آغاز نبرد در نظر شما کم جلوه داد)) (واذ یریکموهم اذلتقیتم فى اعینکم قلیلا ).
ولـى دشـمـن چون از روحیه و این موقعیت مسلمانان آگاه نبود به همین دلیل به ظاهر جمعیت نـگاه مى کرد و ناچیز در نظرش جلوه مى نمود, حتى کمتر از آنچه بودند لذا مى گوید: ((و شما را در نظر آنها کم جلوه مى داد)) (ویقللکم فى اعینهم ).
و ایـن دو مـوضـوع اثـر عـمـیـقى در پیروزى مسلمانان داشت , لذا قرآن به دنبال جمله هاى فوق مى گوید: ((همه اینها به خاطر آن بود که خداوند موضوعى را که درهر حال مى بایست تحقق یابد انجام دهد)) (لیقضى اللّه امرا کان مفعولا ).
نه تنها این جنگ طبق آنچه خداوند مى خواست پایان گرفت , ((همه کارها وهمه چیز در این عالم به فرمان و خواست او بر مى گردد)) و اراده او در همه چیز نفوذدارد (والى اللّه ترجع الا مور).
(آیه ).
شش دستور دیگر در زمینه جهاد !.

در این آیه و آیه بعد شش دستور مهم به مسلمانان داده شده است :
1ـ نـخست مى گوید: ((اى کسانى که ایمان آورده اید! هنگامى که گروهى ازدشمنان را در برابر خـود در میدان نبرد ببینید ثابت قدم باشید)) (یا ایها الذین آمنوااذا لقیتم فئة فاثبتوا), یعنى دیگر از نشانه هاى بارز ایمان ثابت قدم در همه زمینه هامخصوصا در پیکار با دشمنان حق است .
2ـ ((خدا را فراوان یاد کنید تا رستگار و پیروز شوید)) (واذکروا اللّه کثیرالعلکم تفلحون ).
شـک نـیـست که منظور از یاد خدا تنها ذکر لفظى نیست , بلکه خدا را در درون جان حاضر دیدن است , این توجه به خدا روحیه سرباز مجاهد را تقویت مى کند و درپرتو آن احساس مى نماید که در میدان مبارزه تنها نیست , تکیه گاه نیرومندى دارد که هیچ قدرتى در برابر آن مقاومت نمى کند, و اگر هم کشته شود به بزرگترین سعادت ,یعنى سعادت شهادت رسیده است .
(آیـه ) سـوم : یـکى دیگر از مهمترین برنامه هاى مبارزه , توجه به مساله رهبرى و اطاعت از دستور پیشوا و رهبر است همان دستورى که اگر انجام نمى گرفت جنگ بدر به شکست کامل مسلمانان منتهى مى شد, لذا در این آیه مى گوید: ((و فرمان خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید)) (واطیعوااللّه ورسوله ).
4ـ ((و از پراکندگى و نزاع بپرهیزید تا سست نشوید)) (ولا تنازعوا فتفشلوا).
زیـرا کشمکش و نزاع و اختلاف مجاهدان در برابر دشمن نخستین اثرش سستى و ناتوانى و ضعف در مبارزه است .
((و نـتـیـجه این سستى و فتور از میان رفتن قدرت و قوت و هیبت و عظمت شماست )) (وتذهب ریحکم ).
5ـ سـپـس دسـتـور بـه اسـتـقـامت در برابر دشمنان و در مقابل حوادث سخت داده , مى گوید: ((استقامت کنید که خداوند با استقامت کنندگان است )) (واصبروا ان اللّه مع الصابرین ).
تـفـاوت مـیان ثبات قدم (دستور اول ) و استقامت و صبر (دستور پنجم ) از این نظر است که ثبات قـدم بـیـشتر جنبه جسمانى و ظاهرى دارد, در حالى که استقامت وصبر بیشتر جنبه هاى روانى باطنى را شامل مى شود.
(آیـه ) ششم : در این آیه مسلمانان را از پیروى کارهاى ابلهانه و اعمال غرورآمیز و بى محتوا و سر و صـداهـاى توخالى و بى معنى باز مى دارد, و با اشاره به جریان کار ابوجهل و طرز افکار او و ادیانش مى فرماید: ((و مانند کسانى نباشید که ازسرزمین خود از روى غرور و هوى پرستى و خودنمایى در بـرابـر مـردم (بـسـوى میدان بدر) خارج شدند)) (ولا تکونوا کالذین خرجوا من دیارهم بطرا ورئا الناس ).
((هـمـانـهـا کـه (مـردم را) از راه خدا باز مى داشتند)) و سرانجام شکست خوردند(ویصدون عن سبیل اللّه ) هم هدفشان نامقدس بود و هم وسایل رسیدنشان به این هدف .
(( خـداوند به کارهایى که این گونه افراد انجام مى دهند محیط است و ازاعمالشان باخبر)) (واللّه بما یعملون محیط).
(آیه ).
مشرکان و منافقان و وسوسه هاى شیطانى :.

در اینجا صحنه دیگرى از جنگ بدر ترسیم شده است .
نـخـسـت مـى گـوید: ((و در آن روز شیطان اعمال آنها را در برابرشان آرایش وزینت داد)) تا به کرده هاى خود خوشبین و دلگرم و امیدوار باشند (واذ زین لهم الشیطان اعمالهم ).
تـزیـیـن و آرایـش شـیطان این چنین است که از طریق تحریک شهوات و هوسهاو صفات زشت و ناپسند انسان چهره عملش را در نظرش آن چنان جلوه مى دهد که سخت مجذوب آن مى شود.
((و بـه آنها چنین مى فهماند که (با داشتن این همه نفرات و ساز و برگ جنگى )هیچ کس از مردم امروز بر شما غالب نخواهد شد)) و شما ارتشى شکست ناپذیرید(وقال لا غالب لکم الیوم من الناس ).
بـه عـلاوه ((من نیز همسایه شما و در کنار شما هستم )) و همچون یک همسایه وفادار و دلسوز به موقع لزوم از هیچ گونه حمایتى دریغ ندارم (وانى جار لکم ).
((امـا بـه هـنـگـامى که دو لشکر با هم درآویختند (و فرشتگان به حمایت لشکرتوحید برخاستند نـیـروى ایـمـان و پـایمردى مسلمانان را مشاهده کرد) به عقب بازگشت و صدا زد من از شما [ مشرکان ] بیزارم )) (فلما ترات الفئتان نکص على عقبیه وقال انى برئ منکم ).
و بـراى این عقبگرد وحشتناک خویش دو دلیل آورد: نخست این که : ((گفت :من چیزى مى بینم که شما نمى بینید)) (انى ارى ما لا ترون ).
مـن بـه خـوبى آثار پیروزى را در چهره هاى مسلمانان با ایمان مى نگرم , و آثارحمایت الهى و یارى فرشتگان را در آنها مشاهده مى کنم .
دیـگـر ایـن کـه : ((مـن از مـجازات دردناک پروردگار در این صحنه مى ترسم )) و آن را به خوبى نزدیک مى بینم )) (انى اخاف اللّه ).
مـجـازات خـداوند هم چیز ساده اى نیست که بتوان در برابرش مقاومت کرد بلکه ((کیفر خداوند شدید و سخت است )) (واللّه شدید العقاب ).
آیا شیطان از طریق وسوسه یا از طریق تشکل ظاهر شد؟.

جمعى از مفسران معتقدند که شیطان به شکل انسانى مجسم شد و در برابرآنها آشکار گردید, در روایـتـى مـى خوانیم : قریش به هنگامى که تصمیم راسخ براى حرکت به سوى میدان بدر گرفت ابـلـیس در چهره ((سراقة بن مالک )) که ازسرشناسهاى قبیله بنى کنانه بود به سراغشان آمد و به آنـهـا اطـمینان داد که با شماموافق و هماهنگم و کسى بر شما غالب نخواهد شد و در میدان بدر شرکت کرد.
نـظـیـر آن را نـیز در داستان هجرت پیامبر(ص ) و آمدن پیرمردى در شکل مردمى از ((نجد)) در ((دارالندوه )) قبلا خواندیم .
(آیـه ) در ایـن آیـه اشـاره بـه روحـیه جمعى از طرفداران لشکر شرک وبت پرستى در صحنه بدر مـى کـند و مى گوید: ((در آن هنگام منافقان و آنهایى که در دل آنها بیمارى بود مى گفتند: این مـسـلـمانان را دینشان مغرور ساخته است )) (اذ یقول المنافقون والذین فى قلوبهم مرض غر هؤلا دینهم ).
ولـى آنـهـا بر اثر عدم ایمان و عدم آگاهى از الطاف پروردگار و امدادهاى غیبى او از این حقیقت آگاهى ندارند که : ((هر کس بر خدا توکل کند (و پس از بسیج تمام نیروهایش خود را به او بسپارد خـداونـد او را یـارى خـواهـد کرد, چه این که خداوندقادرى است که هیچ کس در مقابل او یاراى مقاومت ندارد, و حکیمى است که ممکن نیست دوستان و مجاهدان راهش را تنها بگذارد) چرا که خداوند قدرتمند وحکیم است )) (ومن یتوکل على اللّه فان اللّه عزیز حکیم ).
((مـنـافـقـان )) و ((بیمار دلان )) اشاره به گروه منافقان مدینه است , یا منافقانى که درمدینه به صـفوف مسلمانان پیوسته بودند و یا آنها که در مکه ظاهرا ایمان آورده اند,ولى از هجرت به مدینه سـرباز زدند و در میدان بدر به صفوف مشرکان پیوسته , و به هنگامى که کمى نفرات مسلمانان را در بـرابـر لشکر کفر دیدند و گفتند این جمعیت مسلمانان فریب دین و آیین خود را خوردند و به این میدان گام گذاردند.
(آیـه ) این آیه صحنه مرگ کفار و پایان زندگى شومشان را مجسم مى کند,نخست روى سخن را بـه پیامبر کرده , مى گوید: ((و اگر ببینى وضع عبرت انگیز کفار رابه هنگامى که فرشتگان مرگ بـه صـورت و پـشت آنها مى زنند و به آنها گویند عذاب سوزنده اى را بچشید)) به حال آنان تاسف خـواهـى خورد (ولو ترى اذ یتوفى الذین کفروا الملا ئکة یضربون وجوههم وادبارهم وذوقوا عذاب الحریق ).
آیـه فوق اشاره به فرشتگان مرگ , و لحظه قبض روح و مجازات دردناکى است که در این لحظه بر دشمنان حق و گنهکاران بى ایمان وارد مى سازند.
(آیـه ) سـپـس مى گوید به آنها گفته مى شود: ((این مجازات دردناک (که هم اکنون مى چشید) بـه خـاطـر امـورى اسـت که دستهایتان پیش از شما فراهم ساخته و به این جهان فرستاده است )) (ذلک بما قدمت ایدیکم ).
و در آخـر آیـه اضـافـه مـى کـنـد: ((خداوند هیچ گاه ظلم و ستم به بندگانش روانمى دارد)) و هـرگـونه مجازات و کیفرى در این جهان و جهان دیگر دامان آنها را بگیرداز ناحیه خود آنهاست وان اللّه لیس بظلا م للعبید).
(آیه ).
یک سنت تغییرناپذیر:.

در این آیه و دو آیه بعد به یک ((سنت همیشگى الهى )) در باره اقوام و ملتهااشاره شده .
نخست مى گوید: چگونگى حال مشرکان قریش ((همانند حال نزدیکان فرعون وآنها که پیش از او بودند مى باشد)) (کداب آل فرعون والذین من قبلهم ).
((آنـهـا آیات خدا را انکار کردند خداوند آنها را به گناهانشان کیفر داد)) (کفروابیات اللّه فاخذهم اللّه بذنوبهم ).
((زیرا خداوند قوى و با قدرت است و کیفرش شدید است )) (ان اللّه قوى شدید العقاب ).
بنابراین تنها قریش و مشرکان و بت پرستان مکه نبودند که با انکار آیات الهى و لجاجت در برابر حق و درگیرى با رهبران راستین انسانیت گرفتار کیفر گناهانشان شدند, این یک قانون جاودانى و عمومى است .
(آیـه ) سـپس این موضوع را با ذکر ریشه اساسى مساله , روشنتر مى سازد ومى گوید: ((اینها همه بـه خـاطـر آن اسـت کـه خـداونـد هـر نـعمت و موهبتى را به قوم وملتى ببخشد هیچ گاه آن را دگـرگـون نمى سازد مگر این که خود آن جمعیت دگرگون شوند و تغییر یابند خداوند شنوا و دانـاست )) (ذلک بان اللّه لم یک مغیرا نعمة انعمهاعلى قوم حتى یغیروا ما بانفسهم وان اللّه سمیع علیم ).
بـه تـعـبـیـر دیگر فیض رحمت خدا بیکران و عمومى و همگانى است ولى به تناسب شایستگیها و لـیاقتها به مردم مى رسد چنانچه نعمتهاى الهى را وسیله اى براى تکامل خویش ساختند و شکر آن را کـه هـمان استفاده صحیح است به جاآوردند, نعمتش را پایدار بلکه افزون مى سازد اما هنگامى کـه این مواهب وسیله اى براى طغیان و ظلم و ناسپاسى و آلودگى گردد در این هنگام نعمتها را مـى گـیرد و یا آن را تبدیل به بلا و مصیبت مى کند, بنابراین دگرگونیها همواره از ناحیه ماست وگرنه مواهب الهى زوال ناپذیر است .
(آیه ) در تعقیب این هدف بار دیگر قرآن اشاره به حال قدرتمندانى همانندفرعونیان و گروهى دیگر از اقـوام پـیـشـیـن مـى کـنـد و مى گوید: وضع حال و عادت بت پرستان در مورد سلب نعمتها و گـرفـتـارى در چـنـگال کیفرهاى سخت ((همچون وضع و حالت فرعونیان و اقوام پیشین بود)) (کداب آل فرعون والذین من قبلهم ).
((آنـهـا نـیـز آیـات پروردگارشان را (که به منظور هدایت و تقویت و سعادت آنان نازل شده بود) تکذیب کرده و زیر پا گذاشتند)) (کذبوا بایات ربهم ).
((ما هم به خاطر گناهانشان هلاکشان کردیم )) (فاهلکناهم بذنوبهم ).
((و فرعونیان را در میان امواج غرق ساختیم )) (واغرقنا آل فرعون ).
((و تمام این اقوام و افرادشان ظالم و ستمگر بودند)) هم نسبت به خویشتن وهم نسبت به دیگران (وکل کانوا ظالمین ).
(آیه ).
شدت عمل در برابر پیمان شکنان :.

در اینجا به گروه دیگرى از دشمنان اسلام که در طول تاریخ پرماجراى پیامبر(ص ) ضربات سختى بر مسلمین وارد کردند و سرانجام نتیجه دردناک آن راچشیدند اشاره مى کند.
ایـن گـروه هـمـان ((یهود)) مدینه بودند که مکرر با پیامبر(ص ) پیمان بستند وپیمان خویش را ناجوانمردانه شکستند.
نـخـسـت آنـهـا را بـى ارزش تـریـن مـوجودات زنده این جهان معرفى کرده ,مى گوید: ((بدترین جنبندگان نزد خدا کسانى هستند که راه کفر پیش گرفتند وهمچنان به آن ادامه مى دهند و به هیچ رو ایمان نمى آورند)) (ان شر الدواب عنداللّه الذین کفروا فهم لا یؤمنون ).
(آیه ) سپس مى گوید ((اینها همان کسانى بودند که با آنها عهد و پیمان بستى (که لااقل بى طرفى را رعـایت کنند و در صدد آزار مسلمانان و کمک به دشمنان اسلام نباشند) ولى آنها هر بار پیمان خود را مى شکستند)) (الذین عاهدت منهم ثم ینقضون عهدهم فى کل مرة ).
نـه از خـدا شرم مى کردند ((و نه از مخالفت فرمان او پرهیز داشتند)) و نه از زیرپاگذاردن اصول انسانى پروا مى نمودند (وهم لا یتقون ).
(آیـه ) درایـن آیه طرز برخورد با این گروه پیمان شکن و بى ایمان و لجوج را چنین بیان مى کندکه : ((اگرآنهارا در (میدان ) جنگ بیابى (واسلحه به دست گیرند و در برابر تو بایستند) آن چنان به آنها حـمـلـه کـن که جمعیتهایى که پشت سرآنها قرار دارند (عبرت گیرند و) پراکنده شوند)) (فاما تثقفنهم فى الحرب فشرد بهم من خلفهم ).
این دستور به خاطر آن است که دشمنان دیگر و حتى دشمنان آینده عبرت گیرند, و از دست زدن به جنگ خوددارى کنند, و همچنین آنها که با مسلمانان پیمانى دارند و یا در آینده پیمانى خواهند بست از نقض پیمان خوددارى کنند((شاید همگى متذکر شوند)) (لعلهم یذکرون ).
(آیـه ) ((و اگـر آنها (در برابر تو در میدان حاضر نشدند ولى قرائن ونشانه هایى از آنها ظاهر شده است که در صدد پیمان شکنى هستند و) بیم آن مى رود که دست به خیانت بزنند و پیمان خود را بدون اعلام قبلى یک جانبه نقض کنند, تو پیشدستى کن , و به آنها اعلام نما که پیمانشان لغو شده است )) (واما تخافن من قوم خیانة فانبذ الیهم على سوا).
مـبـادا بدون اعلام الغا پیمانشان به آنها حمله کنى ((زیرا خداوند خائنان و کسانى راکه در پیمان خویش راه خیانت در پیش مى گیرند دوست نمى دارد)) (ان اللّه لا یحب الخائنین ).
(آیـه ) در ایـن آیـه روى سـخن را به این گروه پیمان شکن کرده به آنها هشدارداده , و مى گوید: ((مـبـادا آنها که راه کفر پیش گرفته اند تصور کنند با اعمال خیانت آمیزخود پیروز شده اند)) و از قلمرو قدرت و کیفر ما بیرون رفته اند (ولا یحسبن الذین کفروا سبقوا).
((آنـهـا هـرگـز مـا را نـاتـوان نخواهند کرد)) و از محیط قدرت ما بیرون نخواهندرفت (انهم لا یعجزون ).
(آیه ).
افزایش قدرت جنگى و هدف آن :.

بـه تناسب دستورات گذشته در زمینه جهاد اسلامى , در این آیه به یک اصل حیاتى که در عصر و زمـان بـایـد مـورد تـوجـه مـسـلـمـانـان بـاشـداشـاره مـى کـنـد,وآن لـزوم آمـادگـى ـنتـ ه ـبــآ(( رزمى کافى دربرابردشمنان است .
نخست مى گوید: ((در برابر دشمنان هر قدر توانایى دارید از نیرو و قدرت واسبهاى ورزیده براى میدان آماده سازید)) (واعدوا لهم ما استطعتم من قوة ومن رباط الخیل ).
یعنى در انتظار نمانید تا دشمن به شما حمله کند و آنگاه آماده مقابله شوید,بلکه از پیش باید به حد کافى آمادگى در برابر هجومهاى احتمالى دشمن داشته باشید.
                   
تـعـبـیـر آیـه به قدرى وسیع است که بر هر عصر و زمان و مکانى کاملا تطبیق مى کند و اگر این دسـتور بزرگ اسلامى ((واعدوا لهم ما استطعتم من قوة )) به عنوان یک شعار همگانى در همه جا تـبـلـیـغ شـود و مسلمانان از کوچک و بزرگ , عالم وغیرعالم , نویسنده و گوینده , سرباز و افسر, کشاورز و بازرگان , در زندگى خود آن رابه کار بندند, براى جبران عقب ماندگیشان کافى است .
سـیره عملى پیامبر(ص ) و پیشوایان بزرگ اسلام نیز نشان مى دهد که آنها براى مقابله با دشمن از هـیـچ فـرصـتـى غفلت نمى کردند, در تهیه سلاح و نفرات , تقویت روحیه سربازان , انتخاب محل اردوگـاه , و انـتـخاب زمان مناسب براى حمله به دشمن و به کار بستن هرگونه تاکتیک جنگى , هیچ مطلب کوچک و بزرگى را از نظردور نمى داشتند.
سـپـس قرآن به دنبال این دستور اشاره به هدف منطقى و انسانى این موضوع مى کند و مى گوید هـدف این نیست که مردم جهان و حتى ملت خود را با انواع سلاحهاى مخرب و ویرانگر درو کنید, آبـادیها و زمینها را به ویرانى بکشانید,سرزمینها و اموال دیگران را تصاحب کنید, اصول بردگى و اسـتعمار را در جهان گسترش دهید, بلکه هدف این است که ((با این وسایل دشمن خدا و دشمن خود رابترسانید)) (ترهبون به عدواللّه وعدوکم ).
زیـرا غالب دشمنان گوششان بدهکار حرف حساب و منطق و اصول انسانى نیست , آنها چیزى جز منطق زور نمى فهمند!.
سـپـس اضـافـه مى کند, علاوه بر این دشمنانى که مى شناسید ((دشمنان دیگرى غیر از اینها نیز داریـد کـه آنـهـا را نـمـى شـناسید ولى خدا مى شناسد)) و با افزایش آمادگى جنگى شما آنها نیز مى ترسند و بر سر جاى خود مى نشینند (وآخرین من دونهم لا تعلمونهم اللّه یعلمهم ).
ایـن تـعبیر متضمن دستورى براى امروز مسلمانان نیز هست و آن این که تنهانباید روى دشمنان شـنـاخـتـه شده خود تکیه کنند و آمادگى خویش را در سر حدمبارزه با آنها محدود سازند بلکه دشمنان احتمالى و بالقوه را نیز باید در نظر بگیرندو حداکثر نیرو و قدرت لازم را فراهم کنند.
و در پـایـان این آیه اشاره به موضوع مهم دیگرى مى کند و آن اینکه تهیه نیرو وقوه کافى و ابزار و اسـلحه جنگى , و وسایل مختلف دفاعى , نیاز به سرمایه مالى دارد, لذا به مسلمانان دستور مى دهد که باید با همکارى عمومى این سرمایه رافراهم سازید, و بدانید هر چه در این راه بدهید در راه خدا داده ایـد و هـرگز گم نخواهد شد ((و آنچه در راه خدا انفاق کنید به شما پس داده خواهد شد)) (وما تنفقوامن شى فى سبیل اللّه یوف الیکم ).
و تـمام آن و بیشتر از آن به شما مى رسد ((و هیچ گونه ستمى بر شما وارد نمى گردد))(وانتم لا تظلمون ).
(آیه ) این آیه که پیرامون صلح با دشمن بحث مى کند این حقیقت راروشن تر مى سازد, مى گوید: ((و اگـر آنـهـا تمایل به صلح نشان دادند تو نیز (دست آنهارا عقب نزن ) و تمایل نشان ده )) (وان جنحوا للسلم فاجنح لها).
و از آنجا که به هنگام امضاى پیمان صلح غالبا افراد, گرفتار تردیدها و دودلیها مى شوند به پیامبر دسـتـور مـى دهـد در قبول پیشنهاد صلح تردیدى به خود راه مده و چنانچه شرایط آن منطقى و عـاقـلانـه و عـادلانـه بـاشـد آن را بپذیر ((و بر خداتوکل کن زیرا خداوند هم گفتگوهاى شما را مى شنود و هم از نیات شما آگاه است ))(وتوکل على اللّه انه هو السمیع العلیم ).
(آیه ) ولى با این حال به پیامبر و مسلمانان هشدار مى دهد که : ((اگربخواهند تو را فریب دهند (و صـلـح را مقدمه اى براى ضربه غافلگیرانه اى قرار دهندیا هدفشان تاخیر جنگ براى فراهم کردن نیروى بیشتر باشد از این موضوع نگرانى به خود راه مده ) زیرا خداوند کفایت کار تو را مى کند و در همه حال پشتیبان توست ))(وان یریدوا ان یخدعوک فان حسبک اللّه ).
سـابـقـه زنـدگـى تو نیز گواه بر این حقیقت است زیرا: ((اوست که تو را با یارى خود و به وسیله مؤمنان پاکدل تقویت کرد)) (هو الذى ایدک بنصره وبالمؤمنین ).
(آیـه ) بـه عـلاوه ایـن مـؤمنان مخلصى که گرد تو را گرفته اند و از هیچ گونه فداکارى مضایقه نـدارنـد قبلا مردمى از هم پراکنده و با یکدیگر دشمن بودند خداوندنور هدایت برآنها پاشید ((ودر میان دلهاى آنها الفت ایجاد کرد)) (والف بین قلوبهم ).
سالیان دراز در میان طایفه اوس و خزرج در مدینه جنگ و خونریزى بود وهیچ کس باور نمى کرد روزى آنها دست دوستى و محبت به سوى هم دراز کنند ولى خداوند قادر متعال این کار را در پرتو اسلام و در سایه نزول قرآن انجام داد.
سـپـس اضافه مى کند;Š فراهم ساختن این الفت و پیوند دلها از طرق مادى وعادى امکان پذیر نبود ((اگـر تـمـام آنـچـه را کـه در روى زمـین است خرج مى کردى هیچ گاه نمى توانستى در میان دلهایشان الفت ایجاد کنى )) (لو انفقت ما فى الا رض جمیعا ما الفت بین قلوبهم ).
((ولى این خدا بود که در میان آنها به وسیله ایمان الفت ایجاد کرد)) (ولکن اللّه الف بینهم ).
و در پایان آیه اضافه مى کند: ((او توانا و حکیم است )) (انه عزیز حکیم ).
عـزت او ایجاب مى کند که هیچ کس را یاراى مقاومت در مقابل اونباشد و حکمتش سبب مى شود که همه کارهایش روى حساب باشدو لذا با برنامه حساب شده اى دلهاى پراکنده را متحد ساخت و در اختیارپیامبرش گذاشت تا نور هدایت اسلام را به وسیله آنها در همه جهان پخش کند.
(آیـه ) در ایـن آیـه براى تقویت روحیه پاک پیامبر(ص ) روى سخن را به اوکرده , مى گوید: ((اى پـیـامبر ! خداوند و این مؤمنانى که از تو پیروى مى کنند براى حمایت تو کافى هستند)) و با کمک آنها مى توانى به هدف خود نائل شوى (یا ایهاالنبى حسبک اللّه ومن اتبعک من المؤمنین ).
(آیه ).
منتظر برابرى قوا نباشید:.

در ایـن آیـه و آیه بعد نیز دستورات نظامى و احکام جهاد اسلامى تعقیب مى شود نخست به رسول اکـرم (ص ) دسـتـور مى دهد که ((اى پیامبر ! مؤمنان را به جنگ (با دشمن ) تشویق کن ))! (یا ایها النبى حرض المؤمنین على القتال ).
آیه فوق اهمیت تبلیغ و تقویت هر چه بیشتر روحیه سربازان را به عنوان یک دستور اسلامى روشن مى سازد.
و بـه دنبال آن دستور دومى مى دهد و مى گوید: ((اگر از شما بیست نفر سربازبا استقامت باشند بر دویست نفر غلبه خواهند کرد و اگر از شما صد نفر باشند برهزار نفر از کافران غلبه مى کنند)) (ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا مائتین وان یکن منکم مائة یغلبوا الفا من الذین کفروا).
و بـه ایـن تـرتیب مسلمانان نباید منتظر این باشند که از نظر نفرات جنگى با دشمن دریک سطح مـساوى قرار گیرند بلکه حتى اگر عدد آنها یک دهم نفرات دشمن باشدباز وظیفه جهاد بر آنها فرض است .
سـپـس اشاره به علت این حکم کرده , مى گوید: ((این به خاطر آن است که دشمنان بى ایمان شما جمعیتى هستند که نمى فهمند)) (بانهم قوم لا یفقهون ).
ایـن تـعـلـیـل در آغـاز عـجـیـب و شگفت آور به نظر مى رسد که چه ارتباطى میان ((آگاهى )) و ((پـیـروزى )) یـا ((عدم آگاهى )) و ((شکست وجود دارد ؟ ولى در واقع رابطه میان این دو بسیار نزدیک و محکم است چه این که مؤمنان , راه خود را به خوبى مى شناسند.
ایـن مسیر روشن و این آگاهى , به آنان صبر و استقامت و پایمردى مى بخشداما افراد بى ایمان و یا بت پرستان , درست نمى دانند براى چه مى جنگند؟.
تنها روى یک عادت تقلید کورکورانه و یا تعصب خشک و بى منطق به دنبال این مکتب افتاده اند و این تاریکى راه و ناآگاهى از هدف اعصاب آنها را سست مى کند, و توان و استقامتشان را مى گیرد, و از آنها موجودى ضعیف مى سازد.
(آیـه ) امـا بـه دنـبـال دستور سنگین فوق , خداوند آن را چند درجه تخفیف مى دهد و مى گوید: ((هم اکنون خداوند به شما تخفیف داد و دانست در میان شماافرادى ضعیف و سست هستند)) (الا ن خفف اللّه عنکم وعلم ان فیکم ضعفا).
سـپـس مى گوید: ((در این حال اگر از شما صد نفر سرباز با استقامت باشند, بردویست نفر غلبه مـى کنند و اگر هزار نفر باشند بر دو هزار نفر به فرمان خدا پیروزمى شوند)) (فان یکن منکم مائة صابرة یغلبوا مائتین وان یکن منکم الف یغلبواالفین باذن اللّه ).
ولى در هر حال فراموش نکنید که ((خداوند با صابران است )) (واللّه مع الصابرین ).
یعنى هنگامى که مسلمانان گرفتار ضعف و سستى شوند و در میان آنها افرادتازه کار و ناآزموده و سـاخـتـه نـشده , بوده باشند مقیاس سنجش همان نسبت دو برابراست , ولى به هنگامى که افراد ساخته شده و ورزیده و قوى الایمان همانند بسیارى از رزمندگان بدر بوده باشند این نسبت تا ده برابر ترقى مى کند.
هر یک از این دو حکم مذکور در دو آیه , مربوط به دو گروه مختلف و درشرایط متفاوت است .
(آیه ).
اسیران جنگى :.

در آیات گذشته قسمتهاى مهمى از احکام جهاد و درگیرى با دشمنان بیان شد, در اینجا با ذکر قسمتى از احکام اسراى جنگى این بحث تکمیل مى شود.
نـخـستین مطلب مهمى را که در این زمینه بیان مى کند, این است که مى گوید:((هیچ پیامبرى حـق نـدارد اسـیـران جنگى داشته باشد, تا به اندازه کافى جاى پاى خود را در زمین محکم کند و ضربه هاى کارى و اطمینان بخش بر پیکر دشمن واردسازد)) (ما کان لنبی ان یکون له اسرى حتى یثخن فى الا رض ).
بـنـابـراین گرفتن اسیر تنها در صورتى مجاز است که اطمینان کامل از پیروزى بردشمن حاصل شـود در غیر این صورت باید با ضربات قاطع و کوبنده و پى درپى قدرت و نیروى دشمن مهاجم را از کار بیاندازند اما به محض حصول اطمینان ازاین موضوع , هدف انسانى ایجاب مى کند که دست از کشتن بر دارند و به اسیر کردن قناعت کنند.
سپس آن گروه را که بر خلاف این دستور رفتار کردند مورد ملامت قرار داده ومى گوید: ((شما تـنـها به فکر جنبه هاى مادى هستید و متاع ناپایدار دنیا رامى خواهید, در حالى که خداوند سراى جاویدان و سعادت همیشگى را براى شمامى خواهد)) (تریدون عرض الدنیا واللّه یرید الا خرة ).
بنابراین نباید به خاطر منافع آنى وزودگذر, منافع مستمرآینده را به خطر افکند!.
و در پـایان آیه مى فرماید: دستور فوق در واقع آمیخته اى از عزت و پیروزى وحکمت و تدبیر است , چون از ناحیه خداوند صادر شده ((و خداوند عزیز و حکیم است )) (واللّه عزیز حکیم ).
(آیـه ) در ایـن آیه بار دیگر به ملامت و توبیخ کسانى که براى تامین منافع زودگذرمادى مصالح مـهم اجتماعى را به خطر افکندند, پرداخته , مى گوید: ((اگر فرمان سابق خدا نبود عذاب و کیفر بـزرگـى بـه خاطر اسیرانى که گرفتید به شما مى رسید))(لولا کتاب من اللّه سبق لمسکم فیما اخذتم عذاب عظیم ).
ولـى همان گونه که در آیات دیگر قرآن تصریح شده , سنت پرودگار این است که نخست احکام را تبیین مى کند سپس متخلفین را کیفر مى دهد.
(آیه ) در این آیه اشاره به یکى دیگر از احکام اسیران جنگى و آن مساله گرفتن ((فدا)) شده است .
بـعد از پایان جنگ بدر و گرفتن اسیران جنگى گروه انصار به پیغمبر(ص )عرض کردند ما هفتاد نـفـر را کشته و هفتاد نفر را اسیر کردیم و اینها از قبیله تو واسیران تواند, آنها را به ما ببخش تا در برابر آزادى آنها ((فدا)) بگیریم (پیامبر(ص ) درانتظار نزول وحى آسمانى در این باره بود) آیه نازل شد و اجازه گرفتن ((فدا)) درمقابل آزادى اسیران داد.
بـه هـر حال آیه موردبحث به مسلمانان اجازه مى دهد که از این غنیمت جنگى (یعنى مبلغى را که در بـرابـر آزادى اسـیران مى گرفتند) استفاده کنند و مى گوید: ((ازآنچه به غنیمت گرفته اید, حلال و پاکیزه بخورید و بهره گیرید)) (فکلوا مما غنمتم حلا لا طیـبا).
این جمله ممکن است معنى وسیعى داشته باشد, و علاوه بر موضوع ((فدا))سایر غنایم را نیز شامل شود.
سـپـس به آنها دستور مى دهد که : ((تقوا را پیشه کنید و از مخالفت فرمان خدابپرهیزید)) (واتقوا اللّه ).
اشـاره بـه ایـن که مباح بودن این گونه غنایم نباید سبب شود که هدف مجاهدین در میدان جهاد جمع غنیمت و یا گرفتن اسیر به خاطر ((فدا)) باشد و اگردر گذشته چنین نیات زشتى در دل داشتند, بیرون کنند.
در پـایـان آیه نسبت به گذشته وعده عفو و آمرزش داده , مى گوید: ((خداوندآمرزنده و مهربان است )) (ان اللّه غفور رحیم ).
(آیه ) مساله مهمى که در مورد اسیران جنگى وجود دارد موضوع اصلاح و تربیت و هدایت آنهاست .
لـذا در این آیه به پیامبر(ص ) دستور مى دهد که اسیران را با بیان دلگرم کننده اى به سوى ایمان و اصلاح روش خود دعوت و تشویق کند, مى گوید: ((اى پیامبر! به اسیرانى که در دست شما هستند بـگـو: اگـر خـداونـد در دلـهـاى شما خیر ونیکى بداند بهتر از آنچه از شما گرفته شده , به شما مـى بخشد)) (یا ایها النبى قل لمن فى ایدیکم من الا سرى ان یعلم اللّه فى قلوبکم خیرا یؤتکم خیرا مما اخذ منکم ).
مـنـظور از کلمه ((خیرا)) در جمله اول همان ایمان و پذیرش اسلام است ومنظور از آن در جمله بعد پاداشهاى مادى و معنوى است که در سایه اسلام و ایمان عاید آنها مى شود.
عـلاوه بـر ایـن پـاداشـها لطف دیگرى نیز درباره شما کرده ((و گناهانى را که درسابق و قبل از پـذیرش اسلام مرتکب شدید, مى بخشد, و خداوند آمرزنده و مهربان است )) (ویغفر لکم واللّه غفور رحیم ).
(آیـه ) و از آنـجـا که ممکن بود بعضى از اسیران از این برنامه سؤاستفاده کنند و با اظهار اسلام به قصد خیانت و انتقامجویى در صفوف مسلمانان درآیند, دراین آیه هم به آنها اخطار مى کند, و هم بـه مسلمانان هشدار مى دهد و مى گوید: ((واگر بخواهند به تو خیانت کنند چیز تازه اى نیست , آنها پیش از این هم به خداخیانت کردند)) (وان یریدوا خیانتک فقد خانوا اللّه من قبل ).
چـه خـیـانتى از این بالاتر که نداى فطرت را نشنیده گرفته و حکم عقل را پشت سر انداختند, و براى خدا شریک و شبیه قائل شدند.
ولى اینها نباید فراموش کنند که : ((خداوند تو و یارانت را بر آنها پیروز کرد))(فامکن منهم ).
در آینده نیز اگر راه خیانت را بپویند به پیروزى نخواهند رسید.
خـداونـد از نـیـات آنـهـا آگـاه است و دستوراتى را که در باره اسیران داده است برطبق حکمت مى باشد, زیرا ((خداوند علیم و حکیم است )) (واللّه علیم حکیم ).
(آیه ).
چهار گروه مختلف :.

سلسله آیات (72ـ75) که آخرین فصل سوره انفال است بحثى را در باره ((مهاجرین )) و ((انصار)) و گـروهـهـاى دیـگـر مـسلمین و ارزش وجودى هر یک از آنان ,مطرح کرده و بحثهاى گذشته پیرامون جهاد و مجاهدان را بدین وسیله تکمیل مى کند.
در ایـن آیات سخن از پنج گروه که چهار گروه آن از مسلمانان و یک گروه ازغیر مسلمانانند به میان آمده است : آن چهار گروه عبارتند از:.
1ـ مهاجرین نخستن .
2ـ انصار و یاران مدینه .
3ـ آنها که ایمان آوردند ولى مهاجرت نکردند.
4ـ آنها که بعدا ایمان آوردند و به مهاجران پیوستند.
در ایـن آیه مى گوید: ((کسانى که ایمان آوردند و مهاجرت کردند و با اموال وجانهاى خود در راه خدا جهاد نمودند و کسانى که پناه دادند و یارى کردند اولیاوهم پیمان و مدافعان یکدیگرند)) (ان الـذیـن آمنوا وهاجروا وجاهدوا باموالهم وانفسهم فى سبیل اللّه والذین آووا ونصروا اولئ ک بعضهم اولیا بعض ).
بـراى گروه نخست چهار صفت بیان کرده اول ایمان , دوم هجرت و سوم جهاد مالى و اقتصادى و چـهـارم جـهـاد با خون و جان خویش در راه خدا و در مورد((انصار)) دو صفت ذکر شده نخست ((ایوا)) (پناه دادن ) دوم یارى کردن .
در حـقیقت این دو گروه در بافت جامعه اسلامى یکى به منزله ((تار)) و دیگرى به منزله ((پود)) بود و هیچ کدام از دیگرى بى نیاز نبود.
سـپـس بـه گـروه سـوم اشاره کرده , مى گوید: ((و آنها که ایمان آوردند و مهاجرت نکردند و به جـامـعه نوین شما نپیوستند) هیچ گونه ولایت و تعهد و مسؤولیتى دربرابر آنها نداریم تا اقدام به هجرت کنند)) (والذین آمنوا ولم یهاجروا ما لکم من ولا یتهم من شى حتى یهاجروا).
و در جـمـلـه بعد تنها یک نوع حمایت و مسؤولیت را استثنا کرده و آن را در باره این گروه اثبات مى کند و مى گوید: ((هرگاه این گروه (مؤمنان غیرمهاجر) از شمابه خاطر حفظ دین و آئینشان یـارى بـطـلـبـند (یعنى تحت فشار شدید دشمنان قرارگیرند) بر شما لازم است که به یارى آنها بشتابید)) (وان استنصروکم فى الدین فعلیکم النصر).
((مـگـر زمـانـى کـه مخالفان آنها جمعیتى باشند که میان شما و آنان پیمان ترک مخاصمه بسته شده )) (الا على قوم بینکم وبینهم میثاق ).
و در پایان آیه براى رعایت حدود این مسؤولیتها و دقت در انجام این مقررات مى گوید: ((و خداوند به آنچه انجام مى دهید بصیر و بیناست )) (واللّه بماتعملون بصیر).
هـمـه اعـمال شما را مى بیند و از تلاشها و کوششها و مجاهدتها و احساس مسؤولیتها آگاه است , همچنین از بى اعتنایى و سستى و تنبلى و عدم احساس مسؤولیت در برابر این وظایف بزرگ با خبر مى باشد!.
(آیـه ) در ایـن آیـه به نقطه مقابل جامعه اسلامى , یعنى جامعه کفر ودشمنان اسلام اشاره کرده و مى گوید: ((آنها که کافر شدند بعضى اولیاى بعضى دیگرند)) (والذین کفروا بعضهم اولیا بعض ).
یعنى پیوند آنها تنها با خودشان است , و شما حق ندارید با آنها پیوندى داشته باشید, و از آنها حمایت کنید و یا آنها را به حمایت خود دعوت نمایید.
سـپـس بـه مـسـلمانان هشدار مى دهد که : ((اگر این دستور مهم را نادیده بگیرید,فتنه و فساد عـظـیمى در زمین و در محیط جامعه شما به وجود خواهد آمد)) (الا تفعلوه تکن فتنة فى الا رض وفساد کبیر).
چـه فـتـنـه و فـسادى از این بالاتر که خطوط پیروزى شما محو مى گردد ودسائس دشمنان در جامعه شما کارگر مى شود.
(آیـه ) در ایـن آیـه بـار دیـگـر روى اهمیت مقام مهاجران و انصار و موقعیت وتاثیر و نفوذ آنها در پـیـشـبـرد اهـداف جامعه اسلامى تکیه کرده و از آنها به این گونه تقدیر مى کند: ((آنها که ایمان آوردنـد و هـجـرت کـردنـد و در راه خدا جهاد نمودند وآنها که پناه دادند و یارى کردند, مؤمنان حـقیقى و راستین هستند)) (والذین آمنواوهاجروا وجاهدوا فى سبیل اللّه والذین آووا ونصروا اولئ ک هم المؤمنون حقا).
زیـرا در روزهـاى سـخـت و دشوار و ایام غربت و تنهایى اسلام هر یک به نوعى به یارى آیین خدا و پیامبر(ص ) شتافتند.
و ((آنها (به خاطر این فداکاریهاى بزرگ ) آمرزش و روزى شایسته اى خواهند داشت ))(لهم مغفرة ورزق کریم ).
هـم در پیشگاه خدا و جهان دیگر از مواهب بزرگى برخوردارند و هم بهره اى شایسته از عظمت و امنیت و آرامش در این جهان خواهند داشت .
(آیـه ) در ایـن آیه , به چهارمین گروه مسلمانان یعنى ((مهاجران بعدى ))اشاره کرده , مى گوید: ((آنـهـا کـه بـعـد از ایـن ایـمان بیاورند و هجرت کنند و با شما درجهاد شرکت جویند آنها نیز از شمایند)) (والذین آمنوا من بعد وهاجروا وجاهدوامعکم فاولئ ک منکم ).
یعنى ;Š جامعه اسلامى یک جامعه مدار بسته و انحصارى نیست , بلکه درهایش به سوى همه مؤمنان و مهاجران و مجاهدان آینده نیز گشوده است .
و در پـایـان آیـه اشـاره بـه ولایـت و اولـویـت خـویـشـاونـدان نسبت به یکدیگرکرده , مى گوید: ((خـویـشاوندان (نیز) نسبت به یکدیگر و در احکامى که خداوند بربندگانش مقرر داشته اولویت دارند)) (واولوا الا رحام بعضهم اولى ببعض فى کتاب اللّه ).
در حقیقت در آیات گذشته سخن از ولایت و اولویت عمومى مسلمانان نسبت به یکدیگر بود و در ایـن آیـه تـاکید مى کند که این ولایت و اولویت در موردخویشاوندان به صورت قویتر و جامعترى است , زیرا خویشاوندان مسلمان علاوه بر ولایت ایمان و هجرت , ولایت خویشاوندى نیز دارند.
و در آخـریـن جـمـله این آیه که آخرین جمله سوره انفال است , مى فرماید:((خداوند به هر چیزى داناست )) (ان اللّه بکل شى علیم ).
و تـمـامـى احـکـامـى را که در زمینه ((انفال )) و ((غنائم جنگى )) و ((نظام جهاد)) و((صلح )) و ((احـکـام اسیران جنگى )) و مسائل مربوط به ((هجرت )) و مانند آن در این سوره نازل کرده است همه را روى حساب و برنامه دقیقى بیان نموده که با روح جامعه انسانى و عواطف بشرى و مصالح همه جانبه آنها کاملا منطبق است .
((پایان سوره انفال )).
سوره توبه [9].

این سوره در ((مدینه )) نازل شده و 129 آیه است .
توجه به این نکات قبل از تفسیر سوره لازم است :.
1ـ نامهاى این سوره :.

مـفسران براى این سوره نامهاى زیادى که بالغ بر ده نام مى شود ذکر کرده اند,که از همه معروفتر ((برائت )) و ((توبه )) و ((فاضحه )) است .
2ـ تاریخچه نزول سوره :.

ایـن سوره آخرین سوره یا از آخرین سوره هایى است که بر پیامبر(ص ) درمدینه نازل گردید, آغاز نـزول آن را در سال نهم هجرت مى دانند, و قسمتى از آن پیش از جنگ تبوک , و قسمتى به هنگام آمادگى براى جنگ , و بخش دیگرى از آن پس از مراجعت از جنگ نازل شده است .
آیـات آغاز این سوره که پیرامون وضع باقیمانده مشرکان بود در مراسم حج به وسیله امیر مؤمنان على (ع ) به مردم ابلاغ شد.
3ـ محتواى سوره :.

قـسـمـت مـهمى از این سوره پیرامون باقیمانده مشرکان و بت پرستان و قطع رابطه با آنها, و الغا پیمانهایى است که با مسلمانان داشتند.
قسمت مهم دیگرى از این سوره از منافقان و سرنوشت آنان سخن مى گوید,و به مسلمانان شدیدا هشدار مى دهد و نشانه هاى منافقان را بر مى شمرد.
بخش دیگرى از این سوره پیرامون اهمیت جهاد در راه خدا و اتحاد صفوف است .
بـخـش مـهم دیگرى از این سوره به عنوان تکمیل بحثهاى گذشته از انحراف اهل کتاب (یهود و نصارى ) از حقیقت توحید, و انحراف دانشمندانشان از وظیفه رهبرى و روشنگرى سخن مى گوید .
و از آنـجـا کـه جـامـعه اسلامى در آن روز نیازهاى مختلفى پیدا کرده بود, که مى بایست برطرف گـردد, بـه هـمـین مناسبت بحثى از زکات , و پرهیز از تراکم و کنزثروت , و لزوم تحصیل علم , و وجوب تعلیم افراد نادان را یادآور مى شود.
عـلاوه بـر مباحث فوق , مباحث دیگرى مانند داستان هجرت پیامبر(ص ),مساله ماههاى حرام که جـنـگ در آن مـمـنوع است , موضوع گرفتن جزیه از اقلیتهاى دینى و امثال آن به تناسب مطرح گردیده است .
اهـمیت نکات مختلفى که در این سوره به آنا اشاره شده به قدرى زیاد است که از پیامبر نقل شده کـه فرمود: سوره برائت و توحید با هفتاد هزار صف از صفوف ملائکه بر من نازل گردید و هرکدام اهمیت این دو سوره را توصیه مى کردند!.
4ـ چرا این سوره ((بسم اللّه )) ندارد ؟.

پـاسخ این سؤال را چگونگى شروع این سوره به ما مى دهد, زیرا این سوره درواقع با اعلان جنگ به دشـمنان پیمان شکن , و اظهار برائت و بیزارى و پیش گرفتن یک روش محکم و سخت در مقابل آنـان آغـاز شـده اسـت , و روشـنگر خشم خداوندنسبت به این گروه است و با ((بسم اللّه الرحمن الـرحـیـم )) کـه نشانه صلح و دوستى ومحبت و بیان کننده صفت رحمانیت و رحیمیت خداست , تناسب ندارد.
(آیه ).
پیمانهاى مشرکان الغا مى شود !.

در مـحـیـط دعـوت اسـلام گروههاى مختلفى وجود داشتند گروهى باپیامبر(ص ) هیچ گونه پیمانى نداشتند, و پیامبر(ص ) در مقابل آنها نیز هیچ گونه تعهدى نداشت .
گـروههاى دیگرى در ((حدیبیه )) و مانند آن پیمان ترک مخاصمه با رسول خدا(ص ) بسته بودند در این میان بعضى از طوائفى که با پیامبر(ص ) پیمان بسته بودند, یک جانبه و بدون هیچ مجوزى پـیمانشان را به خاطر همکارى آشکار بادشمنان اسلام شکستند, و یا در صدد از میان بردن رسول خدا(ص ) برآمدند.
این آیه به تمام مشرکان ـبت پرستان ـ اعلام مى کند که : هرگونه پیمانى بامسلمانان داشته اند, لغو خـواهد شد, مى گوید: ((این اعلام برائت و بیزارى خداوندو پیامبرش از مشرکانى که به آنها عهد بسته اید, مى باشد)) (براة من اللّه ورسوله الى الذین عاهدتم من المشرکین ).
از روایـات اسلامى استفاده مى شود که على (ع ) مامور شد در آن روز چهارموضوع را به مردم ابلاغ کند:.
1ـ الغاى پیمان مشرکان .
2ـ عدم حق شرکت آنها در مراسم حج در سال آینده .
3ـ ممنوع بودن طواف افراد عریان و برهنه که تا آن زمان در میان مشرکان رائج بود.
4ـ ممنوع بودن ورود مشرکان در خانه خدا.
(آیه ) سپس براى آنها یک مهلت چهار ماهه قائل مى شود, که در این مدت بیاندیشند, و وضع خود را روشـن سـازند, و پس از انقضاى چهار ماه یا بایددست از آیین بت پرستى بکشند و یا آماده پیکار گردند, مى گوید: ((چهار ماه در زمین آزادانه به هر کجا مى خواهید بروید)) (فسیحوا فى الا رض اربعة اشهر).
ولـى بـعد از چهار ماه وضع دگرگون خواهد شد ((اما بدانید که شما نمى توانیدخداوند را ناتوان سازید, و از قلمرو قدرت او بیرون روید)) (واعلموا انکم غیرمعجزى اللّه ).
و نیز بدانید که : ((خداوند کافران مشرک و بت پرست را سرانجام خوار و رسواخواهد ساخت )) (وان اللّه مخزى الکافرین ).
(آیه ).
آنها که پیمانشان محترم است :.

قرآن بار دیگر موضوع الغاى پیمانهاى مشرکان را با تاکید بیشترى عنوان کرده و حتى تاریخ اعلام آن را تعیین مى کند و مى گوید: ((این اعلامى است از طرف خدا و پیامبرش به عموم مردم در روز حـج اکـبـر (روز عید قربان ) که خداوند وفرستاده او از مشرکان بیزارند)) (واذان من اللّه ورسوله الى الناس یوم الحج الا کبران اللّه برئ من المشرکین ورسوله ).
در حـقـیـقـت خـداوند مى خواهد با این اعلام عمومى در سرزمین مکه و آن هم در آن روز بزرگ راههاى بهانه جویى دشمن را ببندد و زبان بدگویان را قطع کند تانگویند ما را غافلگیر ساختند و ناجوانمردانه به ما حمله کردند.
سـپـس روى سـخن را به خود مشرکان کرده و از طریق تشویق و تهدید براى هدایت آنها کوشش مـى کند, نخست مى گوید: ((اگر توبه کنید (و به سوى خدا بازگردید ودست ازآیین بت پرستى بردارید) به نفع شماست )) (فان تبتم فهو خیر لکم ).
یعنى قبول آیین توحید به نفع شما و جامعه شما و دنیا و آخرت خودتان است و اگر نیک بیندیشید هـمـه نـابسامانیهایتان در پرتو آن , سامان مى یابد, نه این که سودى براى خدا و پیامبر در بر داشته باشد.
بـعـد بـه مـخـالـفان متعصب و لجوج هشدار مى دهد که : ((اگر (از این فرمان که ضامن سعادت خـودتان است ) سرپیچى کنید بدانید هرگز نمى توانید خداوند راناتوان سازید)) و از قلمرو قدرت او بیرون روید (وان تولیتم فاعلموا انکم غیرمعجزى اللّه ).
و در پـایـان آیـه بـه کـسـانـى که با سرسختى مقاومت مى کنند اعلام خطرمى نماید و مى گوید: ((کافران بت پرست را به عذاب دردناک بشارت ده )) (وبشرالذین کفروا بعذاب الیم ).
(آیه ) این الغاى یک جانبه پیمانهاى مشرکان , مخصوص کسانى بود که نشانه هایى بر آمادگى براى پـیـمان شکنى از آنها ظاهر شده بود, لذا در این آیه یک گروه را استثنا کرده , مى گوید: ((مگر آن دسته از مشرکین که با آنها پیمان بسته اید وهیچ گاه بر خلاف شرایط پیمان گام برنداشتند و کم و کـسـرى در آن ایـجـاد نکردند, ونه احدى را بر ضد شما تقویت نمودند)) (الا الذین عاهدتم من المشرکین ثم لم ینقصوکم شیئا ولم یظاهروا علیکم احدا).
((در مـورد ایـن گـروه تا پایان مدت به عهد و پیمانشان وفادار باشید)) (فاتمواالیهم عهدهم الى مدتهم ) ((زیرا خداوند پرهیزکاران (و آنها را که از هرگونه پیمان شکنى و تجاوز اجتناب مى کنند) دوست مى دارد)) (ان اللّه یحب المتقین ).
(آیه ).
شدت عمل توام با نرمش :.

در ایـنـجـا وظـیـفه مسلمانان پس از پایان مدت مهلت مشرکان , یعنى چهار ماه بیان شده است و شـدیـدتـریـن دسـتـور را در باره آنها صادر کرده , مى گوید: ((هنگامى که ماههاى حرام (مهلت چـهـارماهه ) پایان گیرد, بت پرستان را هر کجا یافتید به قتل برسانید)) (فاذا انسلخ الا شهر الحرم فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم ).
سپس مى گوید: ((آنها را بگیرید و اسیر کنید)) (وخذوهم ).
((و آنها را در حلقه محاصره قرار دهید)) (واحصروهم ).
((و در کمین آنها در هر نقطه اى بنشینید و راهها را بر آنها ببندید)) (واقعدوا لهم کل مرصد).
ایـن شـدت عـمل به خاطر آن است که برنامه اسلام ریشه کن ساختن بت پرستى از روى کره زمین بوده , زیرا بت پرستى مذهب و آیین نیست که محترم شمرده شود.
ولى این شدت و خشونت نه به مفهوم این است که راه بازگشت به روى آنهابسته شده باشد, بلکه در هـر جا و در هر لحظه بخواهند مى توانند جهت خود راتغییر دهند, لذا بلافاصله اضافه مى کند: ((اگـر آنها توبه کنند و به سوى حق بازگردند ونماز را بر پا دارند و زکات را ادا کنند, آنها را رها سازید)) و مزاحمشان نشوید (فان تابوا واقاموا الصلوة وآتواالزکوة فخلوا سبیلهم ).
((زیـرا خـداوند آمرزنده و مهربان است )), و کسى را که به سوى او بازگردد, ازخود نمى راند (ان اللّه غفور رحیم ).
(آیـه ) سپس این موضوع را با دستور دیگرى تکمیل مى کند تا تردیدى باقى نمانده که هدف اسلام از این دستور تعمیم توحید و آیین حق و عدالت است , نه استعمار و استثمار و قبضه کردن اموال یا سرزمینهاى دیگران , مى گوید: ((اگر یکى ازبت پرستان از تو درخواست پناهندگى کند به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود)) (وان احد من المشرکین استجارک فاجره حتى یسمع کلا م اللّه ).
یـعـنى درنهایت آرامش بااو رفتار کن , ومجال اندیشه وتفکر را به او بده تاآزادانه به بررسى محتواى دعوت تو بپردازد, و اگر نور هدایت بر دل او تابید آن را بپذیرد.
بعد اضافه مى کند که : ((او را پس از پایان مدت مطالعه به جایگاه امن و امانش برسان )) تا کسى در اثنا راه مزاحم او نگردد (ثم ابلغه مامنه ).
و سـرانـجـام عـلت این دستور سازنده را چنین بیان مى کند: ((این به خاطر آن است که آنها قومى بى اطلاع و ناآگاهند)) (ذلک بانهم قوم لا یعلمون ).
بـنـابـراین اگر درهاى کسب آگاهى به روى آنها باز گردد, این امید مى رود که ازبت پرستى که زایـیـده جـهـل ونـادانى است خارج شوند, و به راه توحید و خدا که مولود علم و دانش است گام بگذارند.
(آیه ).
تجاوزکاران پیمان شکن !.

هـمـان گونه که در آیات قبل دیدیم اسلام پیمانهاى مشرکان و بت پرستان راـمگر گروه خاصى ـ لـغو کرد, تنها چهار ماه به آنها مهلت داد تا تصمیم خود رابگیرند, در اینجا دلیل و علت این کار را بـیـان مى کند, نخست به صورت استفهام انکارى مى گوید: ((چگونه ممکن است مشرکان عهد و پیمانى نزد خدا و نزدپیامبرش داشته باشند)) ؟! (کیف یکون للمشرکین عهد عنداللّه وعند رسوله ) .
یعنى آنها با این اعمال و این همه کارهاى خلافشان نباید انتظار داشته باشندکه پیامبر(ص ) بطور یک جانبه به پیمانهاى آنها وفادار باشد.
بعد بلافاصله یک گروه را که در اعمال خلاف و پیمان شکنى با سایر مشرکان شریک نبودند استثنا کـرده , مـى گـویـد: ((مـگر کسانى که با آنها نزد مسجدالحرام پیمان بستید)) (الا الذین عاهدتم عندالمسجد الحرام ).
((این گروه مادام که به پیمانشان در برابر شما وفادار باشند شما هم وفاداربمانید)) (فما استقاموا لکم فاستقیموا لهم ).
((زیـرا خداوند پرهیزکاران (و آنها را که از هرگونه پیمان شکنى اجتناب مى ورزند) دوست دارد)) (ان اللّه یحب الـمـتقین ).
(آیـه ) در این آیه موضوع فوق با صراحت و تاکید بیشترى بیان شده است , و باز به صورت استفهام انـکارى مى گوید: ((چگونه (ممکن است عهد وپیمان آنها را محترم شمرد) در حالى که اگر آنها بـر شـما غالب شوند هیچ گاه نه مراعات خویشاوندى با شما را مى کنند و نه پیمان را)) (کیف وان یظهروا علیکم لا یرقبوا فیکم الا ولا ذمة ).
بـعد قرآن اضافه مى کند که هیچ گاه فریب سخنان دلنشین و الفاظ به ظاهرزیباى آنها را نخورید زیـرا: ((آنـهـا مـى خـواهـند شما را با دهانها (و سخنتان ) خود راضى کنند, ولى دلهاى آنها از این موضوع ابا دارد)) (یرضونکم بافواههم وتابى قلوبهم ).
و در پـایـان آیـه اشـاره بـه ریـشـه اصـلـى ایـن مـوضوع کرده , مى گوید: ((و بیشتر آنهافاسق و نافرمانبردارند)) (واکثرهم فاسقون ).
(آیـه ) در این آیه یکى از نشانه هاى فسق و نافرمانبردارى آنها را چنین توضیح مى دهد: ((آنها آیات خدا را با بهاى کمى معامله کردند, و به خاطر منافع زودگذر مادى وناچیز خود, مردم را از راه خدا باز داشتند)) (اشتروا بیات اللّه ثـمنـا قلیلا فصدوا عن سبیله ).
بـعـد مـى گـویـد: ((چه عمل بدى آنها انجام مى دادند)) (انهم سا ما کانوایعملون ) هم خود را از سـعـادت و هدایت و خوشبختى محروم مى ساختند, و هم سد راه دیگران مى شدند, و چه عملى از این بدتر!.
(آیه ) در این آیه بار دیگر گفتار سابق را تاکید مى کند که : ((این مشرکان اگردستشان برسد, در بـاره هیچ فرد با ایمانى کمترین ملاحظه خویشاوندى و عهد وپیمان را نخواهند کرد)) (لا یرقبون فى مؤمن الا ولا ذمة ).
((چرا که اینها اصولا مردمى تجاوزکارند)) (واولئ ک هم المعتدون ).
نه تنها در باره شما, در مورد هر کس که توانایى داشته باشند دست به تجاوزمى زنند.
(آیـه ) یـکـى از فنون فصاحت و بلاغت آن است که مطالب پر اهمیت را با تعبیرات گوناگون براى تـاکید و جا افتادن مطلب تکرار کنند, و از آنجا که مساله ضربه نهایى برپیکر بت پرستى در محیط اسـلام و بـرچـیـدن آخـریـن آثـار آن از مسائل بسیار مهم بوده است , بار دیگر قرآن مجید مطالب گذشته را با عبارات تازه اى بیان مى کند.
نـخـسـت مى گوید: ((اگر مشرکان توبه کنند و نماز را برپا دارند و زکات رابپردازند برادر دینى شما هستند)) (فان تـابوا واقـاموا الصلوة وآتوا الزکوة فاخوانکم فى الدین ).
و در پـایـان آیه اضافه مى کند: ((ما آیات خود را براى آنها که آگاهند شرح مى دهیم )) (ونفصل الا یات لقوم یعلمون ).
(آیه ) ((اما اگر آنها همچنان به پیمان شکنى خود ادامه دهند, و عهد خودرا زیر پا بگذارند, و آیین شـمـا را مورد مذمت قرار داده , و به تبلیغات سؤ خود ادامه دهند, شما با پیشوایان این گروه کافر پیکار کنید)) (وان نکثوا ایمانهم من بعدعهدهم وطعنوا فى دینکم فقاتلوا ائمة الکفر).
و سرچشمه هاى گمراهى و ضلالت و ظلم را ببندید.
((چرا که عهد و پیمان آنها کمترین ارزشى ندارد)) (انهم لا ایمان لهم ).
درسـت اسـت کـه آنـها با شما پیمان ترک مخاصمه بسته اند, ولى این پیمان بانقض شدن مکرر و آمادگى براى نقض در آینده اصلا اعتبار و ارزشى نخواهد داشت .
((تـا (با توجه به این شدت عمل و با توجه به این که راه بازگشت به روى آنهاباز است ) از کار خود پشیمان شوند و دست بردارند)) (لعلهم ینتهون ).
(آیـه ) در ایـن آیه براى تحریک مسلمانان و دور ساختن هرگونه سستى وترس و تردیددر این امر حـیـاتـى از روح و فکر آنها, مى گوید: ((چگونه شما با گروهى پیکار نمى کنید که پیمانهایشان را شکستند, و تصمیم گرفتند پیامبر را از سرزمین خود خارج کنند)) (الا تقاتلون قوما نکثوا ایمانهم وهموا باخراج الرسول ).
شما آغازگر مبارزه لغو پیمان نبوده اید که نگران و ناراحت باشید, بلکه ((مبارزه و پیمان شکنى در آغاز از آنها شروع شده است )) (وهم بدؤکم اول مرة ).
و اگـر تردید بعضى از شما در پیکار با آنها به خاطر ترس است , این ترس کاملابى جاست , ((آیا شما از ایـن افـراد بى ایمان مى ترسید, در حالى که خداوند سزاوارتراست که از او و از مخالفت فرمانش بترسید, اگر به راستى شما ایمان دارید))(اتخشونهم فاللّه احق ان تخشوه ان کنتم مؤمنین ).
(آیـه ) در ایـن آیـه وعده پیروزى قطعى به مسلمانان مى دهد و مى گوید: ((باآنها پیکار کنید که خداوند آنها را به دست شما مجازات مى کند)) (قاتلوهم یعذبهم اللّه بایدیکم ).
                   
نـه فـقـط مـجازات مى کند بلکه ((خوار و رسوایشان مى سازد و شما را بر آنهاپیروز مى گرداند)) (ویخزهم وینصرکم علیهم ).
و به این ترتیب ((دلهاى گروهى از مؤمنان را (که تحت فشار و شکنجه سخت این گروه سنگدل قـرار گـرفـته و در این راه قربانیهایى داده بودند) شفا مى دهد)) و برجراحات قلب آنها از این راه مرهم مى نهد)) (ویشف صدور قوم مؤمنین ).
(آیـه ) در ایـن آیـه اضـافـه مـى کند که خداوند در پرتو پیروزى شما و شکست آنها ((خشم دلهاى مؤمنان را فرو مى نشاند)) (ویذهب غیظ قلوبهم ).
و در پـایـان آیـه مـى فـرماید ((خداوند توبه هر کسى را که بخواهد (و مصلحت بداند) مى پذیرد)) (ویتوب اللّه على من یشا).
((و خداوند دانا و حکیم است )) (واللّه علیم حکیم ).
از نـیـات توبه کنندگان آگاه و دستورهایى را که در باره آنها و همچنین پیمان شکنان داده است حکیمانه مى باشد.
جـمـلـه هاى اخیر بشارتى است به این که چنین افرادى در آینده به سوى مسلمانها خواهند آمد و توفیق الهى به خاطر آمادگى روحیشان شامل حال آنهاخواهد بود.
(آیه ) در این آیه مسلمانان را از طریق دیگرى تشویق به جهاد کرده ,متوجه مسؤولیت سنگین خود در ایـن قسمت مى کند که نباید تصور کنید, تنها باادعاى ایمان همه چیز درست خواهد شد, بلکه صدق نیت و درستى گفتار, وواقعیت ایمان شما در مبارزه با دشمنان , آن هم یک مبارزه خالصانه و دور از هرگونه نفاق , روشن مى شود.
نخست مى گوید: ((آیا گمان کردید شما به حال خودتان رها مى شوید ؟ و در میدان آزمایش قرار نـخواهید گرفت , در حالى که هنوز مجاهدین شما, و همچنین کسانى که جز خدا و پیامبر(ص ) و مؤمنان محرم اسرارى براى خود انتخاب نکرده اند,مشخص نشده اند)) ؟ (ام حسبتم ان تترکوا ولما یعلم اللّه الذین جاهدوا منکم ولم یتخذوا من دون اللّه ولا رسوله ولا المؤمنین ولیجة ).
در حـقیقت جمله فوق دو مطلب را به مسلمانان گوشزد مى کند, و آن این که تنها با اظهار ایمان کارها سامان نمى یابد, و شخصیت اشخاص روشن نمى شود,بلکه با دو وسیله آزمایش , مردم آزمون مى شوند.
نخست جهاد در راه خدا, و براى محو آثار شرک و بت پرستى و دوم ترک هرگونه رابطه و همکارى با منافقان و دشمنان , که اولى دشمنان خارجى را بیرون مى راند و دومى دشمنان داخلى را.
و در پـایـان آیـه به عنوان اخطار و تاکید مى فرماید: ((خداوند از آنچه انجام مى دهید آگاه است )) (واللّه خبیر بما تعملون ).
(آیه ).
عمران مسجد در صلاحیت همه کس نیست :.

از جمله موضوعاتى که بعد از لغو پیمان مشرکان و حکم جهاد با آنان ممکن بود براى بعضى مطرح گـردد, ایـن بود که چرا ما این گروه عظیم را از خود برانیم واجازه ندهیم به مسجدالحرام براى مـراسـم حـج قدم بگذارند, در حالى که شرکت آنان در این مراسم از هر نظر مایه آبادى است , هم آبـادى بـنـا مـسـجدالحرام از طریق کمکهاى مالى و هم آبادى معنوى از نظر افزایش جمعیت در اطراف خانه خدا!.
قرآن به این گونه افکار واهى و بى اساس پاسخ مى گوید, و تصریح مى کند:.
((مشکران حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند در حالى که صریحا به کفر خودگواهى مى دهند)) (ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجداللّه شاهدین على انفسهم بالکفر).
سپس به دلیل و فلسفه این حکم اشاره کرده , مى گوید: ((اینها (به خاطرنداشتن ایمان ) اعمالشان نـابـود مـى شود و بر بادر مى رود)) و در پیشگاه خدا کمترین وزن و قیمتى ندارد (اولئ ک حبطت اعمالهم ).
و به همین دلیل ((آنها جاودانه در آتش دوزخ باقى مى مانند)) (وفى النارهم خالدون ).
خـداونـد پاک و منزه است , و خانه او نیز باید پاک و پاکیزه باشد و دستهاى آلودگان از خانه خدا و مساجد باید بکلى قطع گردد.
(آیه ) در این آیه براى تکمیل این سخن شرایط آباد کنندگان مساجد وکانونهاى پرستش و عبادت را ذکـر مى کند, و براى آنها پنج شرط مهم بیان مى دارد ومى گوید: ((تنها کسانى مساجد خدا را آباد مى سازند که ایمان به خدا و روز رستاخیزدارند)) (انما یعمر مساجد اللّه من آمن باللّه والیوم الا خر).
این اشاره به شرط اول و دوم است , که جنبه اعتقادى و زیربنایى دارد.
بـعـد بـه شرطهاى سوم و چهارم اشاره کرده , مى گوید: ((و نماز را برپا دارند وزکات را بدهند)) (واقام الصلوة وآتى الزکوة ).
یعنى ایمانش به خدا و روز رستاخیز تنها در مرحله ادعا نباشد, بلکه با اعمال پاکش آن را تایید کند, هـم پیوندش با خدا محکم باشد و نماز را به درستى انجام دهد, و هم پیوندش با خلق خدا, و زکات را بپردازد.
سرانجام به آخرین شرط اشاره کرده , و مى گوید ((و جز از خدا نترسند)) (ولم یخش الا اللّه ).
قـلـبـشـان مملو از عشق به خداست و تنها احساس مسؤولیت در برابر فرمان اومى کنند بندگان ضعیف را کوچکتر از آن مى شمرند که بتوانند در سرنوشت مسلمانان و در آبادى کانون عبادت آنان تاثیرى داشته باشند.
و در پـایان اضافه مى کند: ((این گروه که داراى چنین صفاتى هستند ممکن است هدایت شوند)) (فـعـسـى اولئ ک ان یکونوا من المهتدین ) و به هدف خودبرسند و در عمران و آبادى مساجد خدا بکوشند و از نتایج بزرگ آن بهره مند شوند.
اهمیت بناى مساجد:.

در باره اهمیت بناى مسجد احادیث فراوانى از طرق اهل بیت (ع ) و اهل سنت رسیده است .
از جـمـله , از پیامبر(ص ) چنین نقل شده که فرمود: ((کسى که مسجدى بنا کندهر چند به اندازه لانه مرغى بوده باشد, خداوند خانه اى در بهشت براى او بناخواهد ساخت )).
ولـى امـروز آنـچـه بیشتر اهمیت دارد, عمران و آبادى معنوى مساجد است وباید مسجد, مرکزى براى جوانان با ایمان گردد, نه این که تنها مرکز بازنشستگان و ازکارافتادگان شود.
مـسـجـد بـایـد کـانـونـى بـراى فعالترین قشرهاى اجتماع باشد, نه مرکز افراد بیکاره و بى حال و خواب آلوده ها!.
آیـه ـ شان نزول : در مورد نزول این آیه و سه نقل شده آیه بعد که ((شیبه )) و((عباس )) هرکدام بر دیـگـرى افـتخار مى کرد و در این باره مشغول به سخن بودند که على (ع ) از کنار آنها گذشت , و پرسید به چه چیز افتخار مى کنید؟.
((عـباس )) گفت : امتیازى به من داده شده که احدى ندارد, و آن مساله آب دادن به حجاج خانه خداست .
((شـیـبه )) گفت من تعمیر کننده مسجدالحرام (و کلیددار خانه کعبه ) هستم على (ع ) فرمود: با این که از شما حیا مى کنم باید بگویم که با این سن کم افتخارى دارم که شما ندارید, آنها پرسیدند کدام افتخار ؟!.
فرمود: من با شمشیر جهاد کردم تا شما ایمان به خدا و پیامبر(ص ) آوردید.
((عـباس )) خشمناک برخاست و دامن کشان به سراغ پیامبر(ص ) آمد (و به عنوان شکایت ) گفت : آیا نمى بینى على چگونه با من سخن مى گوید؟.
پیامبر(ص ) فرمود: على را صدا کنید, هنگامى که به خدمت پیامبر(ص ) آمدفرمود چرا این گونه با عمویت (عباس ) سخن گفتى ؟.
عـلـى (ع ) عرض کرد: اى رسول خدا ! اگر من او را ناراحت ساختم با بیان حقیقتى بوده است , در برابر گفتار حق هر کس مى خواهد ناراحت شود, و هر کس مى خواهد خشنود!.
جـبرئیل نازل شد و گفت : اى محمد ! پروردگارت به تو سلام مى فرستد, ومى گوید;Š این آیات را بر آنها بخوان ;Š اجعلتم سقایة الحاج و.
تفسیر:.
مقیاس افتخار و فضیلت !.

همان گونه که در شان نزول خواندیم مطابق روایتى که در بسیارى ازمعروفترین کتب اهل سنت نـقـل شده این آیات در مورد على (ع ) و بیان فضائل اونازل شده , و در عین حال مکمل بحث آیات گذشته است .
آیه مى گوید: ((آیا سیراب کردن حاجیان خانه خدا و عمران مسجدالحرام راهمانند کار کسى قرار دادیـد کـه ایمان به خدا و روز قیامت دارد و در راه خدا جهادکرده است ؟ این دو هیچ گاه در نزد خـدا یکسان نیستند و خداوند جمعیت ستمکاررا هدایت نمى کند)) (اجعلتم سقایة الحاج وعمارة الـمـسجد الحرام کمن آمن باللّه والیوم الا خر وجاهد فى سبیل اللّه لا یستون عنداللّه واللّه لا یهدى القوم الظالمین ).
از تـواریخ چنین برمى آید که قبل از اسلام منصب ((سقایة الحاج )) در ردیف نصب کلیددارى خانه کعبه و از مهمترین مناصب محسوب مى شد.
(آیه ) در این آیه به عنوان تاکید و توضیح مى فرماید: ((کسانى که ایمان آوردند, و هجرت نمودند, و در راه خدا با مال و جان خود جهاد کردند, اینها درپیشگاه خداوند مقامى برتر و بزرگتر دارند)) (الذین آمنوا وهاجروا وجاهدوا فى سبیل اللّه باموالهم وانفسهم اعظم درجة عنداللّه ).
((و اینها به افتخار بزرگى نائل شده اند)) (اولئ ک هم الفائزون ).
(آیـه ) در ایـن آیـه مى گوید خداوند سه موهبت بزرگ در برابر این سه کارمهم (ایمان , هجرت و جهاد) به آنها مى بخشد:.
1ـ پـروردگـارشان ((آنها را به رحمت گسترده خود بشارت مى دهد)) و از آن بهره مند مى سازد (یبشرهم ربهم برحمة منه ).
2ـ ((آنها را از رضایت و خشنودى خویش بهره مند مى کند)) (ورضوان ).
3ـ ((و بـاغـهـایـى از بـهـشـت در اختیار آنها مى گذارد که نعمتهایش دائمى وهمیشگى است )) (وجنات لهم فیها نعیم مقیم ).
(آیـه ) در ایـن آیه براى تاکید بیشتر اضافه مى کند: ((جاودانه در آن تا ابد خواهندماند)) (خالدین فـیها ابدا) ((زیرا نزد خداوند پاداشهاى عظیم است )) که در برابراعمال بندگان به آنها مى بخشد (ان اللّه عنده اجر عظیم ).
(آیه ).
همه چیز فداى هدف و براى خدا !.

آخـریـن وسـوسـه و بـهـانـه اى کـه ممکن بود براى گروهى از مسلمانان در برابردستور پیکار با بـت پرستان پیدا شود و طبق بعضى از تفاسیر پیدا شدـ این بود که آنها فکر مى کردند که از یک سو در مـیـان مـشرکان و بت پرستان , خویشاوندان وبستگان نزدیک آنها وجود دارندو اگر بنا شود با همه مشرکان پیکار کنند باید ازخویشاوندان و قبیله خود چشم بپوشند!.
از سـوى دیـگر سرمایه ها و تجارت آنان تا حد زیادى در دست مشرکان بود, باآمد و شد آنها به مکه آن را رونق مى بخشیدند.
و از سـوى سـوم خانه هاى مرفه و نسبتا آبادى در مکه داشتند که در صورت درگیرى با مشرکان ممکن بود به ویرانى بکشد.
آیه شریفه با بیان قاطعى به این گونه اشخاص پاسخ صریح مى دهد, نخست مى گوید: ((اى کسانى کـه ایمان آورده اید ! پدران و برادران خود را در صورتى که کفررا بر ایمان مقدم دارند یار و یاور و متحد و ولى خود قرار ندهید)) (یا ایها الذین آمنوا لا تتخذوا آباکم واخوانکم اولیا ان استحبوا الکفر على الا یمان ).
سـپـس بـه عـنـوان تـاکـیـد اضـافه مى کند: ((کسانى که از شما آنها را به یارى ,دوستى و ولایت برگزینند ستمگرند)) (ومن یتولهم منکم فاولئ ک هم الظالمون ).
چـه ظلمى از این بالاتر که انسان با پیوند دوستى با بیگانگان و دشمنان حق ,هم به خویشتن ستم کند و هم به جامعه اى که تعلق به آن دارد, و هم به فرستاده خدا!.
(آیه ) در این آیه به خاطر اهمیت فوق العاده موضوع , همین مطلب باشرح و تاکید و تهدید بیشترى بـیـان مـى شـود, روى سـخن را به پیامبر کرده ,مى فرماید: ((به آنها بگو: اگر پدران , و فرزندان و برادران و همسران و طایفه شما, واموالى که به دست آورده اید, و تجارتى که از کساد آن بیم دارید و مـساکن مرفهى که مورد رضایت و علاقه شماست , در نظرتان محبوبتر از خدا و پیامبر او و جهاد درراهش مى باشد, در انتظار باشید که مجازات و کیفر شدیدى از ناحیه خدا بر شمانازل گردد)) (قـل ان کـان آبـاؤکم وابناؤکم واخوانکم وازواجکم وعشیرتکم واموال اقترفتموها وتجارة تخشون کـسـادهـا ومـسـاکن ترضونها احب الیکم من اللّه ورسوله وجهاد فى سبیله فتربصوا حتى یاتى اللّه بامره ).
و از آنـجـا کـه تـرجیح این امور بر رضاى خدا و جهاد یک نوع نافرمانبردارى وفسق آشکار است و دلـباختگان زرق و برق زندگى مادى شایستگى هدایت الهى راندارند در پایان آیه اضافه مى کند: ((و خداوند گروه نافرمانبردار را هدایت نمى کند))(واللّه لا یهدى القوم الفاسقین ).
آنـچه در آیات فوق مى خوانیم مفهومش بریدن پیوندهاى دوستى و محبت باخویشاوندان و نادیده گـرفـتن سرمایه هاى اقتصادى و سوق دادن به ترک عواطف انسانى نیست , بلکه منظور این است که بر سر دو راهیها نباید عشق زن و فرزند ومال و مقام و خانه و خانواده مانع از اجراى حکم خدا و گرایش به جهاد گردد وانسان را از هدف مقدسش باز دارد.
لذا اگر انسان بر سر دو راهى نباشد رعایت هر دو بر او لازم است .
آیـات فـوق بـه عـنـوان یـک شـعار, باید به تمام فرزندان و جوانان مسلمانان تعلیم گردد تا روح فـداکـارى و سلحشورى و ایمان در آنها زنده شود, و بتوانند دین خدا و میراثهاى خود را پاسدارى کنند.
(آیه ).
انبوه جمعیت به تنهایى کارى نمى کند:.

در آیـات گـذشـته دیدیم که خداوند مسلمانان را دعوت به فداکارى همه جانبه در مسیر جهاد و بـرانداختن ریشه شرک و بت پرستى مى کند, و به آنها که عشق زن و فرزند, اقوام و خویشاوندان , و مـال و ثـروت آن چنان روحشان را فراگرفته که حاضر به فداکارى و جهاد نیستند, شدیدا اخطار مى کند.
به دنبال آن به مساله مهمى اشاره مى کند که هر رهبرى درلحظات حساس باید پیروان خود را به آن مـتـوجـه سـازد, و آن ایـن که : اگر عشق مال و فرزند گروهى از افرادضعیف الایمان را از جهاد بزرگى که با مشرکان در پیش داشتند باز دارد, نباید گروه مؤمنان راستین از این موضوع نگرانى بـه خود راه دهند, براى این که خداوند نه درآن روزهایى که نفراتشان کم بود (مانند میدان جنگ بـدر) آنها را تنها گذارد, و نه درآن روز که جمعیتشان چشم پرکن بود (مانند میدان جنگ حنین ), انـبـوه جـمـعـیـت دردى را ازآنـهـا دوا کـرد,بـلـکه در هرحال یارى خدا ومددهاى او بود که باعث پیروزیشان شد.
لـذا نـخـسـت مـى گوید: ((خداوند شما را در میدانهاى بسیارى یارى کرد)) (لقدنصرکم اللّه فى مواطن کثیرة ).
عدد میدانهاى نبرد اسلام و کفر در زمان پیامبر به هشتاد مى رسد.
سـپـس اضـافه مى کند: ((و در روز حنین شما را یارى نمود, در آن روز که فزونى جمعیتتان مایه اعـجـاب شـما بود ولى هیچ مشکلى را براى شما حل نکرد)) (ویوم حنین اذ اعجبتکم کثرتکم فلم تغن عنکم شیئا).
تـعـداد لشکر اسلام را در این جنگ دوازده هزار نفر نوشته اند که در هیچ یک ازجنگهاى اسلامى تا آن روز این عدد سابقه نداشت , آن چنانکه بعضى از مسلمانان مغرورانه گفتند: ((لن نغلب الیوم ));Š هیچ گاه با این همه جمعیت امروز شکست نخواهیم خورد!.
امـاایـن انـبـوه جمعیت که گروهى از آنها از افراد تازه مسلمان و ساخته نشده بودند, موجب فرار لشکر و شکست ابتدایى شدند.
ایـن شـکـست ابتدایى چنان بود که قرآن اضافه مى کند: ((و زمین با آن همه وسعتش بر شما تنگ شد)) (وضاقت علیکم الا رض بما رحبت ).
((سپس پشت به دشمن کرده و فرار نمودید)) (ثم ولیتم مدبرین ).
(آیه ) در این موقع که سپاه اسلام در اطراف سرزمین حنین پراکنده شده بود, و جز گروه کمى با پـیـامـبـر(ص ) بـاقـى نـمانده بودند, و پیغمبر(ص ) به خاطر فرارآنها شدیدا نگران و ناراحت بود, ((خداوند آرامش و اطمینان خویش را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرستاد)) (ثم انزل اللّه سکینته على رسوله وعلى المؤمنین ).
((و هم چنین لشکریانى که شما نمى دیدید, (براى تقویت و یاریتان ) فروفرستاد)) (وانزل جنودا لم تروها).
و در پایان نتیجه نهایى جنگ ((حنین )) را چنین بیان مى کند: ((خداوند افرادبى ایمان و بت پرست را کـیـفر داد)) (وعذب الذین کفروا) گروهى کشته و گروهى اسیر و جمعى پابه فرار گذاردند آن چنان که از دسترس ارتش اسلام خارج شدند.
((و این است کیفر افراد بى ایمان )) ! (وذلک جزا الکافرین ).
(آیه ) ولى با این حال درهاى توبه و بازگشت را به روى اسیران وفرارکنندگان از کفار باز گذارد کـه اگـر مـایـل بـاشـنـد به سوى خدا باز گردند و آیین حق رابپذیرند, چنانکه قرآن مى گوید: ((سـپس خداوند بعد از این جریان توبه هر کس رابخواهد (و او را شایسته و آماده براى توبه واقعى بداند) مى پذیرد)) (ثم یتوب اللّه من بعد ذلک على من یشا).
((چرا که خداوند آمرزنده و مهربان است )) (واللّه غفور رحیم ).
و هـیـچ گـاه درهـاى تـوبـه را به روى کسى نمى بندد, و از رحمت گسترده خودکسى را نومید نمى سازد.
غزوه عبرت انگیز حنین :.

در آخـر مـاه رمـضـان یـا در مـاه شـوال سـنه هشتم هجرت بود که رؤساى طایفه ((هوازن )) نزد ((مـالـک بـن عـوف )) جـمـع شدند و اموال و فرزندان و زنان خود را به همراه آوردند تا به هنگام درگیرى با مسلمانان هیچ کس فکر فرار در سر نپروراند و به این ترتیب وارد سرزمین ((اوطاس )) شدند.
پیامبر(ص ) پرچم بزرگ لشکر را بست و به دست على (ع ) داد دو هزار نفر ازمسلمانانى که در فتح مـکـه اسـلام را پذیرفته بودند به اضافه ده هزار نفر سربازان اسلام که همراه پیامبر براى فتح مکه آمده بودند براى میدان جنگ حرکت کردند.
هنگامى که پیامبر نماز صبح را با یاران خواند فرمان داد به طرف سرزمین ((حنین )) سرازیر شدند, در ایـن مـوقع بود که ناگهان لشکر ((هوازن )) از هر سو مسلمانان را زیر رگبار تیرهاى خود قرار دادنـد گـروهـى که در مقدمه لشکر قرار داشتند (و درمیان آنها تازه مسلمانان مکه بودند) فرار کردند, و این امر سبب شد که باقیمانده لشکر به وحشت بیفتند و فرار کنند.
خـداوند در اینجا آنها را با دشمنان به حال خود واگذارد و موقتا دست از حمایت آنها برداشت زیرا به جمعیت انبوه خود مغرور بودند, و آثار شکست در آنان آشکارگشت .
امـا عـلى (ع ) که پرچمدار لشکر بود با عده کمى در برابر دشمن ایستادند وهمچنان به پیکار ادامه دادند.
در ایـن هنگام پیامبر(ص ) به عباس که صداى بلند و رسایى داشت دستور دادفورا از تپه اى که در آن نزدیکى بود بالا رود و به مسلمانان فریاد زند:.
((اى گروه مهاجران و انصار ! و اى یاران سوره بقره ! و اى اهل بیعت شجره !به کجا فرار مى کنید ؟ پیامبر(ص ) اینجاست ))!.
هـنـگـامـى که مسلمانان صداى عباس را شنیدند بازگشتند و گفتند: ((لبیک ,لبیک )) و حمله سختى از هر جانب به سپاه دشمن کردند آن چنان که حدودیک صدنفر از سپاه دشمن کشته شد و اموالشان به غنیمت به دست مسلمانان افتادو گروهى نیز اسیر شدند)).
پـس از پـایـان جـنگ نمایندگان و رئیس قبیله هوازن خدمت پیامبر آمدند واسلام را پذیرفتند و پیامبر محبت زیاد به آنها کرد.
(آیه ).
مشرکان حق ورود به مسجدالحرام را ندارند!.

یکى از فرمانهاى چهارگانه اى که على (ع ) در مراسم حج سال نهم هجرت ,به مردم مکه ابلاغ کرد ایـن بـود کـه از سـال آیـنده هیچ یک از مشرکان حق ورود به مسجدالحرام و طواف خانه کعبه را نـدارد, این آیه اشاره به این موضوع و فلسفه آن کرده , مى گوید: ((اى کسانى که ایمان آورده اید ! مـشـرکـان آلـوده و ناپاکند, بنابراین نباید بعدا ز امسال نزدیک مسجدالحرام شوند)) (یا ایها الذین آمنوا انما المشرکون نجس فلا یقربوا المسجد الحرام بعد عامهم هذا).
سپس در پاسخ افراد کوته بینى که اظهار مى داشتند اگر پاى مشرکان ازمسجدالحرام قطع شود, کسب و کار و تجارت ما از رونق مى افتد, و فقیر و بیچاره خواهیم شد, مى گوید: ((و اگر از فقر و احـتـیاج مى ترسید, به زودى خداوند اگربخواهد از فضلش شما را بى نیاز مى سازد)) (وان خفتم عیلة فسوف یغنیکم اللّه من فضله ان شا).
هـمان گونه که به عالى ترین وجهى بى نیاز ساخت , و با گسترش اسلام در عصرپیامبر(ص ) سیل زائران خـانـه خدا به سوى مکه به حرکت در آمد, و این موضوع تا به امروز ادامه دارد, و مکه که در میان یک مشت کوههاى خشک و سنگلاخهاى بى آب و علف است , به صورت یک شهر بسیار آباد و یک کانون مهم داد و ستد وتجارت درآمده است .
و در پایان آیه اضافه مى کند: ((خداوند دانا و حکیم است )) (ان اللّه علیم حکیم ).
و هر دستورى مى دهد بر طبق حکمت است و از نتائج آینده آن کاملا آگاه و باخبر مى باشد.
(آیه ).
وظیفه ما در برابر اهل کتاب :.

در آیـات گـذشـتـه سـخن از وظیفه مسلمانان در برابر ((بت پرستان )) بود, این آیه و آیات آینده تکلیف مسلمین را با ((اهل کتاب )) روشن مى سازد.
در ایـن آیـات در حـقـیـقـت اسـلام بـراى آنـها یک سلسله احکام حد وسط میان ((مسلمین )) و ((مشرکین )) قائل شده است , زیرا اهل کتاب از نظر پیروى از یک دین آسمانى شباهتى با مسلمانان دارنـد, ولى از جهتى نیز شبیه به مشرکان هستند, به همین دلیل اجازه کشتن آنها را نمى دهد در حـالى که این اجازه را در باره بت پرستانى که مقاومت به خرج مى دادند, مى داد, زیرا برنامه , برنامه ریشه کن ساختن بت پرستى از روى کره زمین بوده است .
ولـى در صورتى اجازه کنار آمدن با اهل کتاب را مى دهد که آنها حاضر شوندبه صورت یک اقلیت سـالم مذهبى با مسلمانان زندگى مسالمت آمیز داشته باشند,اسلام را محترم بشمرند و دست به تـحریکات بر ضد مسلمانان و تبلیغات مخالف اسلام نزنند, و یکى دیگر از نشانه هاى تسلیم آنها در بـرابـر ایـن نـوع هـمزیستى مسالمت آمیز آن است که ((جزیه )) را که یک نوع مالیات سرانه است , بپذیرند و هرساله آن را به حکومت اسلامى بپردازند.
در غیر این صورت دستور مبارزه و پیکار با آنها را صادر مى کند, دلیل این شدت عمل را در لابلاى سه جمله در آیه مورد بحث روشن مى سازد.
نـخـست مى گوید: ((با کسانى که ایمان به خدا و روز قیامت ندارند, پیکارکنید)) (قاتلوا الذین لا یؤمنون باللّه ولا بالیوم الا خر).
امـا چـگـونه اهل کتاب مانند یهودو نصارى ایمان به خدا و روز رستاخیزندارند, با این که به ظاهر مـى بـیـنـیـم هـم خدا را قبول دارند و هم معاد را, این به خاطرآن است که ایمان آنان آمیخته به خرافات و مطالب بى اساس فراوانى است .
سپس به دومین صفت آنها اشاره مى کند که آنها در برابر محرمات الهى تسلیم نیستند ((و آنچه را که خدا و پیامبرش تحریم کرده , حرام نمى شمرند)) (ولا یحرمون ما حرم اللّه ورسوله ) آلودگى به شـراب , ربـا, خوردن گوشت خوک و ارتکاب بسیارى از بى بندو باریهاى جنسى در میان آنها رواج دارد.
بـالاخـره به سومین صفت آنها اشاره کرده , مى گوید: ((آنها بطورکلى آیین حق را قبول ندارند)) (ولا یدینون دین الحق ).
یـعـنـى ادیان آنها از مسیر اصلى منحرف شده بسیارى از حقایق را به دست فراموشى سپرده اند و انبوهى از خرافات را به جاى آن نشانیده اند.
پـس از ذکـر این اوصاف سه گانه که در حقیقت مجوز مبارزه با آنهاست مى گوید: ((این حکم در باره آنهاست که اهل کتابند)) (من الذین اوتوا الکتاب ).
بـعـد تـفاوتى را که آنها با مشرکان و بت پرستان دارند در ضمن یک جمله بیان کرده و مى گوید: ((ایـن مـبـارزه تـا زمـانى خواهد بود که جزیه را با دست خود با خضوع و تسلیم بپردازند)) (حتى یعطوا الجزیة عن ید وهم صاغرون ).
جزیه چیست ؟.

((جزیه )) یک نوع مالیات سرانه اسلامى است که به افراد تعلق مى گیرد, نه براموال واراضى , و به تعبیر دیگر ((مالیات سرانه سالانه )) است .
فلسفه اصلى این مالیات این است که دفاع از موجودیت و استقلال و امنیت یک کشور وظیفه همه افراد آن کشوراست , بنابراین هرگاه جمعى عملا براى انجام این وظیفه قیام کنند, و عده اى دیگر بـه خـاطر اشتغال به کسب و کار نتوانند در صف سربازان قرار گیرند وظیفه گروه دوم این است که هزینه جنگجویان و حافظان امنیت را به صورت یک مالیات سرانه در سال بپردازند.
بـنـابـرایـن جـزیـه تـنـها یک نوع کمک مالى است , که از طرف اهل کتاب در برابرمسؤولیتى که مسلمانان به منظور تامین امنیت جان و مال آنها به عهده مى گیرند,پرداخت مى گردد.
(آیه ).
بت پرستى اهل کتاب :.

در آیـات گـذشـتـه پـس از بحث پیرامون مشرکان و لغو پیمانهاى آنها و لزوم برچیده شدن آیین بت پرستى اشاره به وضع ((اهل کتاب )) شده بود.
در اینجا وجه شباهت اهل کتاب ـمخصوصا یهود و نصارى ـ را با مشرکان وبت پرستان بیان مى کند تـا روشـن شـود کـه اگـر در مـورد اهـل کـتاب نیز تا حدودى سختگیرى به عمل آمده به خاطر انحرافشان از توحید و گرایش آنها به نوعى از((شرک در عقیده )) و ((شرک در عبادت )) است .
نخست مى گوید: ((یهود گفتند: عزیر پسر خداست )) ! (وقالت الیهود عزیرابن اللّه ) ((و مسیحیان نیز گفتند: مسیح پسر خداست )) ! (وقالت النصارى المسیح ابن اللّه ) ((این سخنى است که آنها با زبـان مـى گـویند)) و حقیقتى در آن نهفته نیست ))(ذلک قولهم بافواههم ) ((این گفتگوى آنها شبیه گفتار مشرکان پیشین است )) که ازآنان تقلید کرده اند (یضاهؤن قول الذین کفروا من قبل ) .
((خداوند آنها را بکشد و به لعن خود گرفتار و از رحمتش دور سازد, چگونه دروغ مى گویند و به انحراف کشانده مى شوند)) (قاتلهم اللّه انى یؤفکون ).
عزیر کیست ؟.

((عزیر)) در لغت عرب همان ((عزرا)) در لغت یهود است که در تاریخ یهودموقعیت خاصى دارد تا آنـجـا کـه بـعضى اساس ملیت و درخشش تاریخ این جمعیت را به او نسبت مى دهند و در واقع او خـدمـت بـزرگى به این آیین کرد, زیرا هنگامى که به وسیله ((بخت نصر)) پادشاه ((بابل )) وضع یـهـود بکلى درهم ریخته شد, شهرهاى آنها به دست سربازان افتاد و معبدشان ویران و کتاب آنها تورات سوزانده شد.
سپس هنگامى که ((کوروش )) پادشاه ایران ((بابل )) را فتح کرد, ((عزرا)) که یکى از بزرگان یهود در آن روز بود نزد وى آمد و براى آنها شفاعت کرد.
در ایـن هنگام او طبق آنچه در خاطرش از گفته هاى پیشینیان یهود باقى مانده بود ((تورات )) را از نو نوشت .
بـه هـمـیـن دلـیل یهود او را یکى از نجات دهندگان و زنده کنندگان آیین خویش مى دانند و به همین جهت براى او فوق العاده احترام قائلند.
این موضوع سبب شد که گروهى از یهود لقب ((ابن للّه )) (فرزند خدا) را براى اوانتخاب کنند.
(آیـه ) در ایـن آیـه بـه شـرک عملى آنان (در مقابل شرک اعتقادى ) و یا به تعبیر دیگر ((شرک در عـبـادت )) اشاره کرده , مى گوید: ((یهود و نصارى دانشمندان وراهبان خود را, خدایان خود, در برابر پرودگار قرار دادند)) (اتخذوا احبارهم ورهبانهم اربابا من دون اللّه ).
و نیز ((مسیح فرزند مریم را به الوهیت پذیرفتند)) (والمسیح ابن مریم ).
شک نیست که یهود و نصارى در برابر علما و راهبان خود سجده نمى کردندولى از آنجا که خود را بـدون قـیـد و شـرط در اطـاعـت آنـان قـرار داده بودند و حتى احکامى را که بر خلاف حکم خدا مـى گـفتند واجب الاجرا مى شمردند قرآن از این پیروى کورکورانه و غیرمنطقى تعبیر به ((اتخاذ رب )) کرده است .
در پـایـان آیـه روى ایـن مساله تاکید مى کند که تمام این بشر پرستیها بدعت و ازمسائل ساختگى است ((هیچ گاه به آنها دستورى داده نشده جز خداوند یکتا رابپرستند)) (وما امروا الا لیعبدوا الها واحدا).
((معبودى که هیچ کس جز او شایسته پرستش نیست )) (لا اله الا هو).
((معبودى که منزه است از آنچه آنها شریک وى قرار مى دهند)) (سبحانه عمایشرکون ).
قـرآن مـجـیـد در آیـه فـوق درس بسیار پرارزشى به همه پیروان خود مى دهد ویکى از عالیترین مـفـاهـیم توحید را ضمن آن خاطر نشان مى سازد, و مى گوید: هیچ مسلمانى حق ندارد اطاعت بـى قـیـد و شـرط انـسـانى را بپذیرد, زیرا این کار مساوى است با پرستش او, همه اطاعتها باید در چارچوب اطاعت خدا در آید و پیروى ازدستور انسانى تا آنجا مجاز است که با قوانین خدا مخالفت نداشته باشد این انسان هر کس و هر مقامى مى خواهد باشد.
(آیـه ) در ایـن آیـه تـشـبـیه جالبى براى تلاشهاى مذبوحانه و بى سرانجام یهود و نصارى و یا همه مخالفان اسلام حتى مشرکان کرده , مى گوید: ((اینهامى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند ولى خداوند جز این نمى خواهدکه این نورالهى را همچنان گسترده تر و کاملتر سازد (تا همه جـهـان را فـراگیرد, و تمام جهانیان از پرتو آن بهره گیرند) هر چند کافران را خوشایند نباشد)) (یریدون ان یطفؤا نوراللّه بافواههم ویابى اللّه الا ان یتم نوره ولو کره الکافرون ).
و بـراى مـجـسـم کـردن حـقـارت تـلاشهاى آنها تعبیرى از این رساتر به نظرنمى رسد و در واقع کوششهاى یک مخلوق ناتوان در برابر اراده بى پایان و قدرت بى انتهاى حق غیر از این نخواهد بود.
(آیـه ) سـرانـجـام در ایـن آیـه بـشارت عالمگیر شدن اسلام را به مسلمانان داده و با آن , بحث آیه گذشته را دائر بر این که تلاشهاى مذبوحانه دشمنان اسلام به جایى نمى رسد, تکمیل مى کند و با صـراحـت مـى گوید: ((او کسى است که رسول خود را با هدایت و دین حق فرستاد تا او را بر تمام ادیـان پیروز و غالب گرداند, هرچند مشرکان را خوشایند نباشد)) (هو الذى ارسل رسوله بالهدى ودین الحق لیظهره على الدین کله ولو کره المشرکون ).
مـنظور از ((هدى )) دلائل روشن و براهین آشکارى است که در آیین اسلام وجود دارد و منظور از ((دیـن حـق )) هـمـین آیینى است که اصولش حق و فروعش نیزحق و بالاخره تاریخ و مدارک و اسـنـاد و نتیجه و برداشت آن نیز همه حق است وبدون شک آیینى که هم محتواى آن حق باشد و هم دلائل و مدارک و تاریخ آن روشن , باید سرانجام بر همه آیینها پیروز گردد.
بـا گـذشـت زمـان , و پـیشرفت علم و دانش , و سهولت ارتباطات , واقعیتها چهره خودرا از پشت پـرده هـاى تـبـلـیـغـات مسموم , به در خواهد آورد و موانعى را که مخالفان حق بر سر راه آن قرار مـى دهـند درهم کوبیده خواهد شد, و به این ترتیب آیین حق وحکومت حق همه جا را فرا خواهد گـرفـت هـر چند دشمنان حق نخواهند و ازهیچ گونه کارشکنى مضایقه نکنند, زیرا حرکت آنها حرکتى است بر خلاف مسیرتاریخ و بر ضد سنن آفرینش !.
قرآن و قیام مهدى (عج ):.

آیه فوق ـکه عینا و با همین الفاظ در سوره ((صف )) آیه 9 آمده است و باتفاوت مختصرى در سوره ((فـتح )) آیه 28 تکرار شده , خبر از واقعه مهمى مى دهد که اهمیشت موجب این تکرار شده است ـ خبر از جهانى شدن اسلام و عالمگیر گشتن این آیین مى دهد.
زیـرا مـفهوم آیه پیروزى همه جانبه اسلام بر همه ادیان جهان است , و معنى این سخن آن است که سرانجام اسلام همه کره زمین را فرا خواهد گرفت و بر همه جهان پیروز خواهد گشت .
از امام صادق (ع ) در تفسیر این آیه چنین نقل شده : ((به خدا سوگند هنوزمحتواى این آیه تحقق نیافته است و تنها زمانى تحقق مى پذیرد که ((قائم )) خروج کندو به هنگامى که او قیام کند کسى که خدا را انکار نماید در تمام جهان باقى نخواهدماند)).
و نـیـز از امـام بـاقـر(ع ) چنین نقل شده : ((وعده اى که در این آیه است به هنگام ظهور مهدى از آل محمد(ص ) صورت مى پذیرد, در آن روز هیچ کس در روى زمین نخواهد بود مگر این که اقرار به حقانیت محمد(ص ) مى کند)).
(آیه ).
کنز ممنوع است !.

در آیـات گـذشته سخن از اعمال شرک آمیز یهود و نصارى بود که براى دانشمندان خود یک نوع الـوهیت قائل بودند, در این آیه مى گوید: آنها نه تنها مقام الوهیت را ندارند بلکه صلاحیت رهبرى خـلق را نیز دارا نیستند, بهترین گواه این سخن خلافکاریهاى گوناگون آنهاست , روى سخن را بـه مـسـلـمانان کرده , مى گوید:((اى کسانى که ایمان آورده اید ! بسیارى از علماى اهل کتاب و راهـبان , اموال مردم رابه باطل مى خورند, و خلق را از راه خالق باز مى دارند)) (یا ایها الذین آمنوا ان کثیرامن الا حبار والرهبان لیاکلون اموال الناس بالباطل ویصدون عن سبیل اللّه ).
آنها به صورتهاى مختلفى اموال مردم را بدون مجوز و از طریق باطل مى خورند.
یکى این که : حقایق تعلیمات آیین مسیح (ع ) و موسى (ع ) را کتمام مى کردندتا مردم به آیین جدید (آیین اسلام ) نگروند و منافع آنها به خطر نیفتد و هدایایشان قطع نشود.
و دیـگـر ایـن کـه : بـا گـرفـتن ((رشوه )) از مردم حق را باطل و باطل را حق مى کردندو به نفع زورمندان و اقویا حکم باطل مى دادند.
یـکى دیگر از طرق نامشروع درآمدشان این بود که به نام ((بهشت فروشى )) و یا((گناه بخشى )) مبالغ هنگفتى از مردم مى گرفتند.
و امـا جـلوگیرى کردنشان از راه خدا روشن است زیرا آیات الهى را تحریف مى کردند و یا به خاطر حفظ منافع خویش مکتوم مى داشتند.
سـپـس قـرآن به تناسب بحث دنیاپرستى پیشوایان یهود و نصارى به ذکر یک قانون کلى در مورد ثـروت انـدوزان پـرداخـته , مى گوید: ((و کسانى که طلا و نقره راجمع آورى و گنجینه و پنهان مـى کـنـنـد و در راه خدا انفاق نمى نمایند آنها را به عذاب دردناکى بشارت ده )) (والذین یکنزون الذهب والفضة ولا ینفقونها فى سبیل اللّه فبشرهم بعذاب الیم ).
آیـه فـوق صـریحا ثروت اندوزى و گنجینه سازى اموال را تحریم کرده است و به مسلمانان دستور مـى دهـد که اموال خویش را در راه خدا, و در طریق بهره گیرى بندگان خدا به کار اندازند, واز انـدوخـتـن وذخیره کردن وخارج ساختن آنها از گردش معاملات به شدت بپرهیزند, در غیر این صورت باید منتظر عذاب دردناکى باشند.
این عذاب دردناک تنها کیفر شدید روز رستاخیز نیست بلکه مجازاتهاى سخت این دنیا را که بر اثر بـه هـم خـوردن موازنه اقتصادى و پیدایش اختلافات طبقاتى دامان فقیر و غنى را مى گیرد نیز شامل مى شود.
جمع ثروت تا چه اندازه ((کنز)) محسوب مى شود ؟.

طبق بسیارى از روایات آنچه واجب است , پرداختن زکات سالانه است و نه غیر آن بنابراین هرگاه انـسان اموالى را جمع آورى کند و هر سال مرتبا مالیات اسلامى آن یعنى زکات را بپردازد مشمول آیه فوق نخواهد بود.
از جمله در حدیثى از پیامبر(ص ) مى خوانیم : هنگامى که آیه فوق نازل شدکار بر مسلمانان مشکل گردید و گفتند: با این حکم هیچ یک از ما نمى تواند چیزى براى فرزندان خود ذخیره کند و آینده آنـهـا را تامین نماید سرانجام از پیامبر سؤال کردند, پیغمبر(ص ) فرمود: ((خداوند زکات را واجب نکرده است مگر به خاطر این که باقیمانده اموال شما براى شما پاک و پاکیزه باشد, لذا قانون ارث را در بـاره امـوالـى کـه بعد از شما مى ماند قرار داده است )) یعنى اگر گردآورى مال بکلى ممنوع بودقانون ارث موضوع نداشت .
ولى روایات دیگرى در منابع اسلامى مشاهده مى کنیم که مضمون آن با تفسیرفوق ظاهرا و در بدو نـظـر سـازگـار نیست , از جمله از على (ع ) نقل شده که فرمود:((هرچه از چهار هزار (درهم ) که ظـاهـرا اشـاره بـه مـخارج یک سال است ـ بیشتر باشد((کنز)) است خواه زکاتش را بپردازند یا نه , وآنچه کمتر از آن باشد نفقه و هزینه زندگى محسوب مى شود, بنابراین ثروت اندوزان را به عذاب دردناک بشارت ده )).
از بـررسى مجموع احادیث به ضمیمه خود آیه مى توان چنین نتیجه گرفت که در شرایط عادى و معمولى یعنى در مواقعى که جامعه در وضع ناگوار و خطرناکى نیست و مردم از زندگانى عادى بهره مندند پرداختن زکات کافى است و باقیمانده کنز محسوب نمى شود.
و امـا در مـواقـع فوق العاده و هنگامى که حفظ مصالح جامعه اسلامى ایجاب کند حکومت اسلامى مى تواند محدودیتى براى جمع آورى اموال قائل شود و یابکلى همه اندوخته ها و ذخیره هاى مردم را براى حفظ موجودیت جامعه اسلامى مطالبه کند.
(آیه ).
کیفر ثروت اندوزان !.

                   
در ایـن آیه اشاره به یکى از مجازاتهاى این گونه افراد در جهان دیگر کرده ,مى گوید: ((روزى فرا خـواهـد رسـیـد که (این سکه ها) را در آتش سوزان دوزخ داغ وگداخته کرده و پیشانى و پهلو و پـشـتـشـان را بـا آن داغ مى کنند)) (یوم یحمى علیها فى نار جهنم فتکوى بها جباههم وجنوبهم وظهورهم ).
و در هـمـیـن حـال فـرشتگان عذاب به آنها مى گویند: ((این همان چیزى است که براى خودتان انـدوخـتـید و به صورت کنز در آوردید)) و در راه خدا به محرومان انفاق نکردید (هذا ما کنزتم لا نفسکم ).
((اکـنـون بچشید آنچه را براى خود اندوخته بودید)) و عواقب شوم آن رادریابید (فذوقوا ما کنتم تکنزون ).
ایـن آیـه بـار دیگر بر این حقیقت تاکید مى کند که اعمال انسانها از بین نمى روندو همچنان باقى مـى مانند و همانها هستند که در جهان دیگر برابر انسان مجسم مى شوند و مایه سرور و شادى و یا رنج و عذاب او مى گردند.
(آیه ).
آتش بس اجبارى !.

از آنجا که در این سوره بحثهاى مشروحى پیرامون جنگ با مشرکان آمده است در این آیه و آیه بعد اشاره به یکى از مقررات جنگ و جهاد اسلامى شده و آن احترام به ماههاى حرام است .
نـخـسـت مـى گوید: ((تعداد ماهها در نزد خدا در کتاب آفرینش از آن روز که آسمانها و زمین را آفرید دوازده ماه است )) (ان عدة الشهور عنداللّه اثناعشر شهرافى کتاب اللّه یوم خلق السموات والا رض ).
از آن روز کـه نـظام منظومه شمسى به شکل کنونى صورت گرفت سال و ماه وجود داشت , سال عـبارت از یک دوره کامل گردش زمین به دور خورشید, و ماه عبارت از یک دوره کامل گردش کره ماه به دور کره زمین است که در هر سال دوازده بار تکرار مى شود.
سـپس اضافه مى کند: ((از این دوازده ماه چهار ماه , ماه حرام است )) که هرگونه جنگ و نبرد در آن حرام است (منها اربعة حرم ).
بـعـد براى تاکید مى گوید: ((این آیین ثابت و پابرجا و تغییر ناپذیراست )) نه رسم نادرستى که در میان عرب بود که با میل و هوس خویش آنها را جابه جا مى کردند(ذلک الدین القیم ).
از پـاره اى از روایـات اسـتـفاده مى شود که تحریم جنگ در این چهار ماه علاوه بر آیین ابراهیم در آیین یهود و مسیح و سایر آیینهاى آسمانى نیز بوده است .
سـپـس مـى گـوید: ((در این چهار ماه به خود ستم روا مدارید)) با شکستن احترام آنها خویش را گرفتار کیفرهاى دنیا و مجازاتهاى آخرت نسازید (فلا تظلموا فیهن انفسکم ).
ولى از آنجا که ممکن بود تحریم جهاد در این چهار ماه وسیله اى براى سؤاستفاده دشمنان بشود و آنـهـا را در حـمـله کردن به مسلمین جسور کند در جمله بعد اضافه مى کند: ((با مشرکان بطور دسته جمعى پیکار کنید همان گونه که آنها متفقابا شما مى جنگند)) (وقاتلوا المشرکین کافة کما یقاتلونکم کافة ).
یعنى با این که آنها مشرکند و بت پرست و شرک سرچشمه پراکندگى است ولى با این حال در یک صف واحد با شما مى جنگند, شما که موحدید ویکتاپرست سزاورتر هستید که وحدت کلمه را برابر دشمن حفظ کنید و در یک صف همچون یک دیوار آهنین در مقابل دشمنان بایستید.
سـرانـجـام مى گوید: ((و بدانید (اگر پرهیزکار باشید و اصول تعلیمات اسلام رادقیقا اجرا کنید خـداونـد پـیـروزى شـمـا را تـضـمین مى کند زیرا) خدا با پرهیزکاران است )) (واعلموا ان اللّه مع المتقین ).
(آیـه ) در ایـن آیه اشاره به یک سنت غلط جاهلى یعنى مساله ((نسئ ))(تغییر دادن جاى ماههاى حـرام ) کـرده , مى گوید: ((تغییر دادن ماههاى حرام کفرى است که بر کفر آنها افزوده مى شود)) (انما النسئ زیادة فى الکفر).
زیـرا عـلاوه بـر شـرک و ((کـفـر اعـتقادى )) با زیر پا گذاشتن این دستور مرتکب کفرعملى هم مى شدند.
((و با این عمل افراد بى ایمان در گمراهى بیشتر قرار مى گیرند)) (یضل به الذین کفروا).
((آنـها در یک سال ماهى را حلال مى شمرند, و سال دیگر همان ماه را تحریم مى کنند تا به گمان خـود آن را بـا تـعـداد مـاهـهایى که خدا تعیین کرده تطبیق دهند))(یحلونه عاما ویحرمونه عاما لیواطؤا عدة ما حرم اللّه ).
یـعـنى هرگاه یکى از ماههاى حرام را حذف مى کنند ماه دیگرى را به جاى آن مى گذارند تا عدد چهار ماه تکمیل شود!.
در حـالـى کـه با این عمل زشت و مسخره فلسفه تحریم ماههاى حرام را بکلى از میان مى بردند و حـکـم خدا را بازیچه هوسهاى خویش مى ساختند, و عجب این که از این کار خود بسیار خشنود و راضى هم بودند, زیرا ((اعمال زشتشان در نظرشان جلوه کرده بود)) (زین لهم سؤ اعمالهم ).
و مى گفتند فاصله زیاد آتش بس ورزیدگى جنگى را کم مى کند باید آتشى به پاکرد.
خـدا نـیـز آن مردمى را که شایستگى هدایت ندارند به حال خود رها مى کند ودست از هدایتشان مى کشد زیرا: ((خداوند گروه کافران را هدایت نمى کند)) (واللّه لا یهدى القوم الکافرین ).
آیـه ـ شـان نزول : از ((ابن عباس )) و دیگران نقل شده که این آیه و آیه بعد درباره جنگ ((تبوک )) نازل گردیده است .
در روایات اسلامى آمده است که پیامبر معمولا مقاصد جنگى و هدفهاى نهایى خود را قبل از شروع جـنـگ بـراى مسلمانان روشن نمى ساخت تا اسرار نظامى اسلام به دست دشمنان نیفتد, ولى در مـورد ((تـبـوک )) چـون مـساله شکل دیگرى داشت قبلا با صراحت اعلام نمود که ما به مبارزه با ((رومـیـان )) مـى رویم زیرا مبارزه باامپراتور روم شرقى کار ساده اى نبود, و مى بایست مسلمانان براى این درگیرى بزرگ کاملا آماده شوند و خودسازى کنند.
بـه عـلاوه فاصل میان مدینه و سرزمین رومیان بسیار زیاد بود, و از همه گذشته فصل تابستان و گرما و برداشت محصول غلات و میوه ها بود.
هـمـه ایـن امـور دسـت به دست هم داده و رفتن به سوى میدان جنگ را فوق العاده برمسلمانان مشکل مى ساخت , تا آنجا که بعضى در اجابت دعوت پیامبر(ص ) تردیدو دودلى نشان مى دادند!.
ایـن دو آیـه نازل شد و با لحنى قاطع و کوبنده به مسلمانان هشدار داد و اعلام خطر کرد و آنها را آماده این نبرد بزرگ ساخت .
تفسیر: همان گونه که در شان نزول گفتیم , آیه فوق ناظر به جریان جنگ ((تبوک )) است .
((تـبـوک )) مـنطقه اى است میان ((مدینه )) و ((شام )) که اینک مرز کشور ((عربستان سعودى )) مـحـسوب مى شود, و در آن روز نزدیک سرزمین امپراتورى روم شرقى که بر شامات تسلط داشت مـحـسوب مى شد این واقعه در سال نهم هجرى یعنى حدود یک سال بعد از جریان فتح مکه روى داد.
قـرآن بـا شدت هر چه تمامتر مردم را به جهاد دعوت مى کند, گاهى به زبان تشویق , و گاهى به زبـان مـلامـت و سرزنش , و گاهى به زبان تهدید, با آنها سخن مى گوید و از هر درى براى آماده ساختن آنها وارد مى شود.
نـخست مى گوید: ((اى کسانى که ایمان آورده اید ! چرا هنگامى که به شماگفته مى شود در راه خدا و به سوى میدان جهاد حرکت کنید سستى و سنگینى به خرج مى دهید)) ؟ (یا ایها الذین آمنوا ما لکم اذا قیل لکم انفروا فى سبیل اللّه اثاقلتم الى الا رض ).
سـپس با سخن ملامت آمیزى مى گوید: ((آیا به این زندگى دنیا, این زندگى پست و زودگذر و نـاپـایـدار, به جاى زندگى وسیع و جاویدان آخرت راضى شدید)) ؟(ارضیتم بالحیوة الدنیا من الا خرة ) ((با این که فوائد و متاع زندگى دنیا در برابرزندگى آخرت یک امر ناچیز بیش نیست )) (فما متاع الحیوة الدنیا فى الا خرة الا قلیل ).
چـگونه یک انسان عاقل تن به چنین مبادله زیانبارى ممکن است بدهد ؟ وچگونه متاع فوق العاده گرانبها را به خاطر دستیابى به یک متاع ناچیز و کم ارزش ازدست مى دهد؟.
(آیـه ) سـپس مساله را از لحن ملامت آمیز بالاتر برده و شکل یک تهدیدجدى به خود مى گیرد و مـى گـوید: ((اگر شما به سوى میدان جنگ حرکت نکنیدخداوند به عذاب دردناکى مجازاتتان خواهد کرد)) (الا تنفروا یعذبکم عذابا الیما).
و اگـر گـمان مى کنید با کنار رفتن شما و پشت کردنتان به میدان جهاد چرخ ‌پیشرفت اسلام از کـار مـى افتد و فروغ آیین خدا به خاموشى مى گراید سخت دراشتباهید زیرا: ((خداوند گروهى غـیـر از شـمـا (از افـراد بـا ایـمان و مصمم و مطیع فرمان خود را) به جاى شما قرار خواهد داد)) (ویستبدل قوما غیرکم ).
گـروهـى کـه از هـر نـظـر مـغایر شما هستند نه تنها شخصیتشان بلکه ایمان و اراده و شهامت و فرمانبرداریشان غیر از شماست .
بعضى از مفسران این جمله را اشاره به ایرانیان یا مردم یمن دانسته اند.
((و از ایـن رهـگـذر هیچ گونه زیانى نمى توانید به خداوند و آیین پاک او واردکنید)) (ولا تضروه شیئا).
ایـن یـک واقـعیت است , نه یک گفتگوى خیالى یا آرزوى دور و دراز, چرا که ((خداوند بر هر چیز تواناست )) (واللّه على کل شى قدیر) و هرگاه اراده پیروزى آئین پاکش را کند بدون گفتگو جامه عمل به آن خواهد پوشاند.
(آیه ).
خداوند پیامبرش را در حساسترین لحظات تنها نگذارد!.

در آیات گذشته همان گونه که گفته شد روى مساله جهاد در برابر دشمن ازچند راه تاکید شده بـود, از جـمـلـه این که گمان نکنید اگر شما خود را از جهاد و یارى پیامبر کنار بکشید کار او و اسلام , زمین مى ماند.
آیـه مـورد بحث این موضوع را تعقیب کرده , مى گوید: ((اگر او را یارى نکنید,خداوند او را یارى کرد)) و در مشکلترین ساعات , او را تنها نگذاشت (الا تنصروه فقد نصره اللّه ).
وآن زمـانـى بـود کـه مـشـرکـان ((مـکه )) توطئه خطرناکى براى نابود کردن پیامبر چیده بودند و هـمـان گونه که در ذیل آیه 30 سوره ((انفال )) شرح آن گذشت پیامبر(ص ) به فرمان خدا از این جـریـان آگاه شد و شبانه از مکه به سوى مدینه حرکت کرد دشمنان کوشش فراوانى براى یافتن پیامبر(ص ) کردند و لى مایوس و نومید بازگشتند و پیامبربعد از چندین شبانه روز سالم به مدینه رسید و فصل نوینى در تاریخ اسلام آغاز شد.
آیه اشاره به یکى از حساسترین لحظات این سفر تاریخى کرده , مى گوید: خداوندپیامبرش را یارى کرد ((در آن هنگام که کافران او را بیرون کردند)) (اذ اخرجه الذین کفروا).
البته قصد کفار بیرون کردن او از ((مکه )) نبود, بلکه تصمیم به کشتن او داشتند,ولى چون نتیجه کارشان بیرون رفتن پیامبر(ص ) از مکه شد این نسبت به آنها داده شده است .
سپس مى گوید: ((این در حالى بود که او دومین نفر بود)) (ثانى اثنین ).
اشاره به این که جز یک نفر همراه او نبود و این نهایت تنهایى او را در این سفرپرخطر نشان مى دهد و همسفر او ابوبکر بود.
((به هنگامى که دو نفرى به غار, (ثور) پناه بردند)) (اذ هما فى الغار).
((در آن موقع (ترس و وحشت , یار و همسفر پیامبر را فرا گرفت و پیامبر او رادلدارى مى داد) و به هـمـسـفرش مى گفت : غم مخور خدا با ماست )) (اذ یقول لصاحبه لا تحزن ان اللّه معنا) ((در این هـنـگـام خـداونـد روح آرامـش و اطمینان را (که در لحظات حساس و پرخطر بر پیامبرش نازل مـى کـرد) بـر او فـرستاد)) (فانزل اللّه سکینته علیه ) ((و او را با لشکرهایى که نمى توانستید آنها را مشاهده کنید, یارى کرد))(وایده بجنود لم تروها).
((و گفتار و هدف کافران را پایین قرار داده , (و آنها را با شکست مواجه ساخت ) و سخن خدا و آیین او بالا و پیروز است )) (وجعل کلمة الذین کفروا السفلى وکلمة اللّه هى العلیا).
اشـاره بـه ایـن کـه تـوطئه هاى آنها در هم شکست , آیین خرافیشان در هم پیچیده شد, و نور خدا همه جا آشکار گشت و پیروزى در تمام جهات نصیب پیامبراسلام (ص ) شد.
چـرا چـنـیـن نشود در حالى که ((خداوند هم قادر است و هم حکیم و دانا))(واللّه عزیز حکیم ) با حکمتش راههاى پیروزى را به پیامبرش نشان مى دهد وباقدرتش او را یارى مى کند.
(آیه ).
تن پروران طماع !.

گـفتیم جنگ ((تبوک )) یک وضع استثنایى داشت , و توام با مقدماتى کاملامشکل و پیچیده بود, به همین جهت عده اى از افراد ضعیف الایمان و یا منافق ازشرکت در این میدان تعلل مى ورزیدند, در آیات گذشته خداوند گروهى از مؤمنان را سرزنش کرد.
به دنبال این سخن بار دیگر مؤمنان را با لحنى تشویق آمیز دعوت همه جانبه به سوى جهاد مى کند و مسامحه کنندگان را مورد سرزنش قرار مى دهد.
نـخست مى گوید: ((همگى به سوى میدان جهاد حرکت کنید, خواه سبکبارباشید یا سنگین بار)) (انفروا خفافا وثقالا ).
سـپـس اضافه مى کند: ((در راه خدا با اموال و جانها جهاد کنید)) (وجاهدواباموالکم وانفسکم فى سبیل اللّه ) یعنى جهادى همه جانبه و فراگیر.
امـا بـراى ایـن کـه باز اشتباه براى کسى پیدا نشود که این فداکاریها به سود خداونداست مى گوید: ((این به نفع شماست اگر بدانید)) (ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون ).
یعنى اگر بدانید که جهاد کلید سربلندى و عزت و برطرف کننده ضعف وذلت است .
و اگـر بدانید که راه رسیدن به رضاى خدا و سعادت جاویدان و انواع نعمتها ومواهب الهى در این نهضت مقدس عمومى و فداکارى همه جانبه است !.
(آیه ) سپس بحث را متوجه افراد تنبل و ضعیف الایمان که براى سرباززدن از حضور در این میدان بـزرگ بـه انـواع بهانه ها متشبث مى شدند کرده , و باپیامبر(ص ) چنین مى گوید: ((اگر غنیمتى آمـاده و سـفـرى نـزدیـک بود به خاطر رسیدن به متاع دنیا دعوت تو را اجابت مى کردند)) و براى نشستن بر سر چنین سفره آماده اى مى دویدند (لو کان عرضا قریبا وسفرا قاصدا لا تبعوک ).
((لکن اکنون که راه بر آنها دور و پر مشقت است سستى مى ورزند و بهانه مى آورند)) (ولکن بعدت علیهم الشقة ).
عـجـب ایـن کـه تـنـهـا به عذر و بهانه قناعت نمى کند بلکه : ((به زودى نزد تو مى آیند وقسم یاد مـى کـنند که اگر ما قدرت داشتیم با شما خارج مى شدیم )) (وسیحلفون باللّه لواستطعنا لخرجنا معکم ).
و اگر مى بینید ما به این میدان نمى آییم بر اثر ناتوانى و گرفتارى و عدم قدرت است .
آنها با این اعمال و این دروغها در واقع ((خود را هلاک مى کنند)) (یهلکون انفسهم ).
((ولى خداوند مى داند آنها دروغ مى گویند)) (واللّه یعلم انهم لکاذبون ).
کاملا قدرت دارند اما چون سفره چرب و نرمى نیست و برنامه شاق و پردردسرى در پیش است به قسمهاى دروغ متشبث مى شوند.
ایـن مـوضـوع مـنـحـصـر بـه جنگ ((تبوک )) و زمان پیامبر(ص ) نبود, در هرجامعه اى گروهى ((تنبل )) یا ((منافق و طماع و فرصت طلب )) وجود دارند که همیشه منتظرند لحظات پیروزى و نتیجه گیرى فرا رسد آنگاه خود را در صف اول جا بزنند,فریاد بکشند, گریبان چاک کنند و خود را نـخـسـتـیـن مـجاهد و برترین مبارز ودلسوزترین افراد معرفى کنند تا بدون زحمت از ثمرات پیروزى دیگران بهره گیرند!.
ولى همین گروه مجاهد سینه چاک و مبارز دلسوز به هنگام پیش آمدن حوادث مشکل هرکدام به سـویـى فـرار مى کنند و براى توجیه فرار خود عذرها وبهانه ها مى تراشند یکى بیمار شده , دیگرى فـرزنـدش در بستر بیمارى افتاده , سومى خانواده اش گرفتار وضع حمل است , چهارمى چشمش دید کافى ندارد, پنجمى مشغول تهیه مقدمات است و همچنین !.
ولـى بـر افـراد بیدار و رهبران روشن لازم است که این گروه را از آغاز شناسایى کنند و اگر قابل اصلاح نیستند از صفوف خود برانند!.
(آیه ).
سعى کن منافقان را بشناسى :.

از لـحـن آیـات اسـتـفاده مى شود که گروهى از منافقان نزد پیامبر آمدند و پس ازبیان عذرهاى گـونـاگـون و حـتـى سوگند خوردن , اجازه خواستند که آنها را از شرکت در میدان ((تبوک )) معذور دارد, و پیامبر به این عده اجازه داد.
خداوند در این آیه , پیامبرش را مورد عتاب قرار مى دهد و مى گوید: ((خداوندتو را بخشید, چرا به آنها اجازه دادى )) که از شرکت در میدان جهاد خوددارى کنند؟! (عفااللّه عنک لم اذنت لهم ).
((چرا نگذاشتى آنها که راست مى گویند از آنها که دروغ مى گویند شناخته شوند و به ماهیت آنها پى برى )) ؟ (حتى یتبین لک الذین صدقوا وتعلم الکاذبین ).
آیا عتاب و سرزنش فوق که با اعلام عفو پروردگار توام شده دلیل بر آن است که اجازه پیامبر(ص ) کـار خـلافـى بوده , یا تنها ((ترک اولى )) بوده ؟ ممکن است گفته شود این عتاب و خطاب مزبور جنبه کنایى داشته و حتى ترک اولى نیز در کار نباشد,بلکه منظور بیان روح منافقگرى منافقان با یک بیان لطیف و کنایه آمیز بوده است .
این موضوع را با ذکر مثالى مى توان روشن ساخت فرض کنید ستمگرى مى خواهد به صورت فرزند شـمـا سیلى بزند, یکى از دوستانتان دست او را مى گیردشما نه تنها از این کار ناراحت نمى شوید بلکه خوشحال نیز خواهید شد, اما براى اثبات زشتى باطن طرف به صورت عتاب آمیز به دوستتان مـى گویید: ((چرانگذاشتى سیلى بزند تا همه مردم این سنگدل منافق را بشناسند)) ؟! و هدفتان از این بیان تنها اثبات سنگدلى و نفاق اوست که در لباس عتاب و سرزنش دوست مدافع ظاهر شده است .
(آیـه ) سـپـس به شرح یکى از نشانه هاى مؤمنان و منافقان پرداخته ,مى گوید: ((آنها که ایمان به خـدا و سـراى دیـگـر دارنـد هـیـچ گـاه از تـو اجـازه براى عدم شرکت در جهاد با اموال و جانها, نمى خواهند)) (لا یستاذنک الذین یؤمنون باللّه والیوم الا خر ان یجاهدوا باموالهم وانفسهم ).
بـلکه هنگامى که فرمان جهاد صادر شد بدون تعلل و سستى به دنبال آن مى شتابند و همان ایمان به خدا و مسؤلیتهایشان در برابر او, و ایمان به دادگاه رستاخیز آنان را به این راه دعوت مى کند و راه عذرتراشى و بهانه جویى را به رویشان مى بندد.
((خـداونـد بـه خـوبى افراد پرهیزکار را مى شناسد)) و از نیت و اعمال آنها کاملاآگاه است (واللّه علیم بالـمـتقین ).
(آیه ) سپس مى گوید: ((تنها کسانى از تو اجازه (براى عدم شرکت در میدان جهاد) مى طلبند که ایمان به خدا و روز جزا ندارند)) (انما یستاذنک الذین لا یومنون باللّه والیوم الا خر).
سپس براى تاکید عدم ایمان آنها مى گوید: آنها کسانى هستند که ((دلهایشان مضطرب و آمیخته با شک و تردید است )) ! (وارتابت قلوبهم ).
((بـه هـمین دلیل در این شک و تردید گاهى قدم به پیش مى گذارند و گاهى بازمى گردند و پیوسته در حیرت و سرگردانى به سر مى برند)) و همیشه منتظر پیدا کردن بهانه و کسب اجازه از پیامبرند (فهم فى ریبهم یترددون ).
این دو نشانه مخصوص ((مؤمنان )) و ((منافقان )) صدر اسلام و میدان جنگ ((تبوک )) نبود, بلکه هـم امـروز نـیـز ((مـؤمنان راستین )) را از ((مدعیان دروغین )) با این دوصفت مى توان شناخت , مؤمن , شجاع و مصمم است و منافق بزدل و ترسو و متحیرو عذرتراش !.
(آیه ).
عدمشان , به ز وجود!.

در ایـنـجا یکى دیگر از نشانه هاى کذب و دروغ منافقان را بیان کرده و درحقیقت بحثى را که در آیات قبل گذشت و فرمود: واللّه یعلم انهم لکاذبون تکمیل مى کند و مى گوید: ((اینها اگر (راست مـى گـفـتـنـد و) اراده داشـتـنـد که (بسوى میدان جهاد) خارج شوند وسیله اى براى آن فراهم مى ساختند)) در حالى که هیچ گونه آمادگى در آنها دیده نمى شود (ولو ارادوا الخروج لا عدوا له عدة ).
اینها افراد تار یکدل بى ایمانى هستند که ((خدا از شرکت آنها در میدان پرافتخار جهاد کراهت دارد لـذا (تـوفـیـق خـود را از آنها سلب کرده و) آنان را از حرکت باز داشته است و به آنها گفته شد با قـاعدین [کودکان و پیران و بیماران ] بنشینید))(ولکن کره اللّه انبعاثهم فثبطهم وقیل اقعدوا مع القاعدین ).
ایـن یـک فـرمـان تـکوینى است که از باطن تاریک و آلوده آنها برخاسته ومقتضاى عقیده فاسد و اعـمـال زشـت آنـهـا از آیـه فـوق بـه خوبى استفاده مى شود که هرعمل و نیتى اقتضایى دارد که خـواه نـاخواه دامان انسان را مى گیرد, و همه افرادشایستگى و لیاقت آن را ندارند که در کارهاى بزرگ و راه خدا گام بردارند, این توفیق را خداوند نصیب کسانى مى کند که پاکى نیت و آمادگى و اخلاص در آنان سراغ دارد.
(آیـه ) در ایـن آیـه به این واقعیت اشاره مى کند که عدم شرکت این گونه افراد در میدان جهاد نه تنها جاى تاسف نیست بلکه شاید جاى خوشحالى باشد.
در حـقـیـقـت بـه مسلمانان یک درس بزرگ مى دهد که هیچ گاه در فکر افزودن سیاهى لشکر و کـمـیت و تعداد نباشند, بلکه به فکر این باشند که افراد مخلص و باایمان را انتخاب کنند;Š هر چند نفراتشان کم باشد.
نخست مى گوید: ((اگر آنها همراه شما به سوى میدان جهاد (تبوک ) حرکت مى کردند (نخستین اثـر شـومـشـان این بود) که چیزى جز تردید و اضطراب بر شمانمى افزودند)) (لو خرجوا فیکم ما زادوکم الا خبالا ).
یـعـنـى ;Š حـضور آنها با آن روحیه فاسد و توام با تردید و نفاق و بزدلى اثرى جزایجاد تردید و شک و تولید فساد در میان سپاه اسلام ندارد.
به علاوه ((آنها با سرعت کوشش مى کنند در میان نفرات لشکر نفوذ کنند و به ایجاد نفاق و تفرقه و از هم گسستن پیوندهاى اتحاد بپردازند)) (ولا وضعوا خلا لکم یبغونکم الفتنة ).
سـپـس بـه مـسـلمانان اخطار مى کند که : مراقب باشید ((افراد ضعیف الایمانى درگوشه و کنار جـمـعـیت شما وجود دارند که زود تحت تاثیر سخنان این گروه منافق قرار مى گیرند)) (وفیکم سماعون لهم ) و یا این که در میان شما افرادى هستند که براى منافقان جاسوسى مى کنند.
بنابراین وظیفه مسلمانان قوى الایمان آن است که مراقب این گروه ضعیف یاجاسوس باشند.
و در پـایـان آیه مى گوید: ((خداوند همه ستمگران را مى شناسد)) (واللّه علیم بالظالمین ) آنها که آشکارا و آنها که پنهانى ستم به خویش یا به جامعه مى کنند ازدیدگاه علم او مخفى نیستند.
(آیـه ) در ایـن آیـه بـه پیامبر(ص ) هشدار مى دهد که این اولین بار نیست که این گروه منافق به سـمپاشى و تخریب مشغول مى شوند, آنها در گذشته نیز مرتکب چنین کارهایى شدند, و الان نیز از هـر فرصتى براى نیل به مقصود خود استفاده مى کند, و چنین مى گوید: ((این گروه منافقان قبلا هم مى خواستند میان شما تفرقه وپراکندگى ایجاد کنند)) (لقد ابتغوا الفتنة من قبل ).
و این اشاره به داستان ((جنگ احد)) است که ((عبداللّه بن ابى )) و یارانش از نیمه راه بازگشتند و دست از یارى پیامبر(ص ) برداشتند, و یا اشاره به سایر مواردى است که توطئه بر ضد شخص پیامبر و یا افراد مسلمین چیدند که تاریخ اسلام , آنها را ثبت کرده است .
((و آنـهـا کـارهـا را بـراى تـو دگرگون ساختند)) (وقلبوا لک الا مور) نقشه هاکشیدند تا اوضاع مسلمانان را به هم بریزند و آنها را از جهاد باز دارند و اطراف توخالى شود.
امـا هـیـچ یـک از ایـن توطئه ها و تلاشها به جایى نرسید, و همه نقش بر آب شدو تیرشان به سنگ خورد.
((تا آن که حق فرا رسید و فرمان خدا آشکار گشت )) (حتى جا الحق وظهرامراللّه ).
((در حالى که آنها از پیشرفت و پیروزى تو ناراحت بودند)) (وهم کارهون ).
اما خواست و اراده بندگان در برابر اراده و مشیت پروردگار کمترین اثرى نمى تواند داشته باشد, خـدا مى خواست تو را پیروز کند و آیینت رابه سراسر جهان برساند و موانع را هر چه باشد از سر راه بر دارد و بالاخره این کار را کرد.
آیـه ـ شـان نـزول : هـنـگامى که پیامبر(ص ) مسلمانان را آماده جنگ تبوک مى ساخت و دعوت به حرکت مى کرد یکى از رؤساى طایفه ((بنى سلمه )) به نام ((جدبن قیس )) که در صف منافقان بود خـدمـت پـیـامبر(ص ) آمد و عرض کرد اگراجازه دهى من در این میدان جنگ حاضر نشوم زیرا علاقه شدیدى به زنان دارم مخصوصا اگر چشمم به دختران رومى بیفتد ممکن است دل از دست بدهم ومفتون آنها شوم ! پیامبر(ص ) به او اجازه داد.
در این موقع آیه نازل شد و عمل آن شخص را محکوم ساخت .
تفسیر:.
منافقان بهانه تراش !.

شـان نزول فوق نشان مى دهد که انسان هرگاه بخواهد شانه از زیر بارمسؤولیتى خالى کند از هر وسیله اى براى خود بهانه مى تراشد.
بـه هرحال قرآن در اینجا روى سخن را به پیامبر(ص ) کرده و در پاسخ این گونه بهانه جویان رسوا مـى گـویـد: ((بـعـضى از آنها مى گویند به ما اجازه بده (که از حضور درمیدان جهاد خوددارى کنیم ) و ما را مفتون و فریفته (زنان و دختران زیباروى رومى )مساز)) ! (ومنهم من یقول ائذن لى ولا تفتنى ).
اصـولا مـنـافـقـان بـراى اغفال افراد باایمان غالبا به یک سلسله موضوعات جزئى و ناچیز و گاهى مضحک متشبث مى شوند تا موضوعات مهم وکلى را نادیده بگیرند.
ولى به هر حال قرآن در پاسخ او مى گوید: ((آگاه باشید که اینها هم اکنون درمیان فتنه و گناه و مـخـالـفـت فـرمـان خـدا سـقوط کرده اند و جهنم گرداگرد کافران رااحاطه کرده است )) (الا فى الفتنة سقطوا وان جهنم لمحیطة بالکافرین ).
یعنى آنها به عذرهاى واهى و این که ممکن است بعدا آلوده به گناه بشوندهم اکنون در دل گناه قـرار دارنـد و جهنم گرداگرد آنها را فراگرفته است آنها فرمان صریح خدا و پیامبرش را در باره حرکت به سوى جهاد زیر پا مى گذارند مبادا به ((شبهه شرعى )) گرفتار شوند!.
(آیه ).
ـ در این آیه به یکى دیگر از صفات منافقان و نشانه هاى آنها اشاره شده است و بحثى را که در آیات گذشته و آینده پیرامون نشانه هاى منافقان مى باشدتکمیل مى کند.
نخست مى گوید: ((اگر نیکى به تو رسد آنها را ناراحت مى کند)) (ان تصبک حسنة تسؤهم ).
و ایـن نـاراحـتـى دلیل عداوت باطنى و فقدان ایمان آنهاست ((ولى در مقابل اگرمصیبتى به تو بـرسـد و گـرفـتـار مشکلى شوى با خوشحالى مى گویند: ما از قبل (پیش بینى چنین مسائلى را مـى کـردیـم , و) تـصمیم لازم را گرفتیم )) و خود را از این پرتگاه رهایى بخشیدیم ! (وان تصبک مصیبة یقولوا قد اخذنا امرنا من قبل ).
و بـه خـانـه هـاى خـود ((بـاز مـى گـردنـد در حـالـى که (از شکست یا مصیبت یاناراحتى شما) خوشحالند)) (ویتولوا وهم فرحون ).
ایـن منافقان کوردل از هر فرصتى به نفع خود استفاده و لاف عقل و درایت مى زنند که این عقل و تدبیر ما بود که موجب شد در فلان میدان شرکت نکنیم , این سخن را چنان مى گویند که گویى از خوشحالى در پوست نمى گنجند!.
(آیـه ) اما تو اى پیامبر! به اینها از دو راه پاسخ ‌گوى , پاسخى دندان شکن ومنطقى , نخست ((بگو: هـیـچ حـادثه اى براى ما رخ نمى دهد مگر آنچه خداوند براى ما مقرر داشته است همان خدایى که مـولاى مـا)) و سـرپـرسـت حکیم و مهربان ماست و جز خیر و صلاح ما را مقدر نمى دارد (قل لن یصیبنا الا مـا کتب اللّه لنا هومولینا).
آرى ((افراد با ایمان باید تنها بر خدا توکل کنند)) (وعلى اللّه فلیتوکل المؤمنون ).
تنها به او عشق مى ورزند و از او یارى مى طلبند و سر بر آستان او مى سایندتکیه گاه و پناهگاهشان کسى جز او نیست .
(آیـه ) ((و تـو اى پیامبر این پاسخ را نیز به آنان بگو که شما چه انتظارى را درباره ما مى کشید جز ایـن کـه بـه یـکـى از دو نـیـکـى و خـیر و سعادت خواهیم رسید)) (قل هل تربصون بنا الا احدى الحسنیین ).
یا دشمنان را در هم مى کوبیم و پیروز از میدان مبارزه باز مى گردیم , و یا کشته مى شویم و شربت شهادت را با افتخار مى نوشیم , هرکدام پیش آید, خوش آید که مایه افتخار است و روشنى چشم ما و به هر صورت شکست در قاموس ما راه ندارد.
اما به عکس ((ما در مورد شما یکى از دو بدبختى , تیره روزى و بلا و مصیبت را انتظار مى کشیم , یا در این جهان و جهان دیگر به مجازات الهى گرفتار مى شوید, ویا به دست ما خوار و نابود خواهید شد)) (ونحن نتربص بکم ان یصیبکم اللّه بعذاب من عنده او بایدینا).
((حـال کـه چـنـین است شما انتظار بکشید, و ما هم با شما انتظار مى کشیم ))(فتربصوا انا معکم متربصون ).
شما در انتظار خوشبختى ما باشید و ما هم در انتظار بدبختى شما نشسته ایم !.
(آیه ) قرآن در اینجا به قسمتى دیگر از نشانه هاى منافقان و نتیجه وسرانجام کار آنها اشاره کرده و روشـن مـى سـازد کـه چگونه اعمال آنها بى روح و بى اثراست و هیچ گونه بهره اى از آن عایدشان نـمى شود, و از آنجا که در میان اعمال نیک ,انفاق در راه خدا و نماز (پیوند خلق با خالق ) موقعیت خاصى دارد, مخصوصاانگشت روى این دو قسمت گذارده است .
نـخست مى گوید: اى پیامبر! ((به آنها بگو: شما چه از روى اراده و اختیار درراه خدا انفاق کنید و چـه از روى کـراهت و اجبار (و ملاحظات شخصى و اجتماعى )در هر حال از شما پذیرفته نخواهد شد)) (قل انفقوا طوعا او کرها لن یتقبل منکم ).
سـپـس بـه دلـیـل آن اشاره کرده , مى فرماید: ((زیرا شما گروه فاسقى بودید))(انکم کنتم قوما فاسقین ) نیتهایتان آلوده , و اعمالتان ناپاک , و قلبتان تاریک است , وخدا تنها عملى را مى پذیرد که پاک باشد و از شخصى پاک و با تقوا سر زند.
(آیه ) در این آیه بار دیگر دلیل عدم قبول انفاقات آنها را توضیح داده ,مى گوید: ((و هیچ چیز مانع قبول انفاقات آنها نشده جز این که آنها به خدا و پیامبرش کافر شده اند)) و هر عملى توام با ایمان با خـدا و توحید نبوده باشد در پیشگاه خدامقبول نیست (وما منعهم ان تقبل منهم نفقاتهم الا انهم کفروا باللّه وبرسوله ).
پس از ذکر عدم قبول انفاقهاى مالى آنها به وضع عبادات آنان اشاره کرده مى گوید: ((آنها نماز را به جا نمى آورند مگر از روى کسالت و با ناراحتى و سنگینى ))(ولا یاتون الصلوة الا وهم کسالى ).
همان گونه که ((انفاق نمى کنند مگر از روى کراهت و اجبار)) (ولا ینفقون الا وهم کارهون ).
در حقیقت به دو دلیل انفاقهاى آنها پذیرفته نمى شود یکى به دلیل آن که ازروى کفر و عدم ایمان سر مى زند, و دیگر این که از روى کراهت و اجبار است .
هـمـچـنـین به دو علت نماز آنها پذیرفته نیست نخست به علت کفر, و دیگربه خاطر آنکه از روى کسالت و کراهت انجام مى گیرد.
(آیـه ) در این آیه روى سخن را به پیامبر کرده , مى گوید: ((فزونى اموال واولاد آنها نباید تو را در شـگفتى فرو برد)) و فکر کنى که آنها با این که منافقند چگونه مشمول این همه مواهب الهى واقع شده اند (فلا تعجبک اموالهم ولا اولا دهم ).
چرا که اینها به ظاهر براى آنها نعمت است اما در حقیقت ((خدا مى خواهد به این وسیله آنان را در زنـدگـى دنـیـا مـعذب کند, و به خاطر دلبستگى فوق العاده به این امور در حال کفر و بى ایمانى بمیرند)) (انما یرید اللّه لیعذبهم بها فى الحیوة الدنیاوتزهق انفسهم وهم کافرون ).
در واقـع آنـهـا از دو راه بـه وسیله این اموال و اولاد (نیروى اقتصادى و انسانى )معذب مى شوند: نـخـسـت ایـن که این گونه افراد معمولا فرزندانى ناصالح و اموالى بى برکت دارند که مایه درد و رنجشان در زندگى دنیاست , شب و روز باید براى فرزندانى که مایه ننگ و ناراحتى هستند, تلاش کنند, و براى حفظ اموالى که ازطریق گناه به دست آورده اند جان بکنند, و از طرف دیگر چون به ایـن اموال وفرزندان دلبستگى دارند و به سراى وسیع و پرنعمت آخرت و جهان پس از مرگ ایمان ندارند چشم پوشى از این همه اموال برایشان مشکل است تا آنجا که ایمانشان را روى آنها گذاشته و با کفر از دنیا مى روند, و به سخت ترین وضعى جان مى دهند؟.
مـال و فـرزنـد اگـر پاک و صالح باشد موهبت است و سعادت و مایه رفاه وآسایش و اگر ناپاک و ناصالح باشد رنج و عذاب الیم است .
(آیه ).
نشانه دیگرى از منافقان !.

در اینجا یکى دیگر از اعمال و حالات منافقان به روشنى ترسیم شده است مى گوید: ((آنها به خدا سوگند یاد مى کنند که از شما هستند)) (ویحلفون باللّه انهم لمنکم ).
((در حـالـى کـه نـه از شـما هستند (و نه در چیزى با شما موافقند) بلکه آنهاگروهى هستند که فـوق الـعـاده مـى ترسند)) و از شدت ترس کفر را پنهان کرده اظهارایمان مى کنند مبادا گرفتار شوند (وماهم منکم ولکنهم قوم یفرقون ).
(آیـه ) در ایـن آیـه شدت بغض و عداوت و نفرت آنها را از مؤمنان درعبارتى کوتاه اما بسیار رسا و گـویـا مـنـعکس کرده , مى گوید: ((آنها چنان هستند که اگرپناهگاهى (همانند یک دژ محکم ) بـیـابـند, یا دسترسى به غارهایى در کوهها داشته باشند, یا بتوانند راهى در زیرزمین پیدا کنند, با سـرعـت هر چه بیشتر به سوى آن مى شتابند)) تا از شما دور شوند و بتوانند کینه و عدوات خود را آشکار سازند (لویجدون ملجا او مغارات او مدخلا لولوا الیه وهم یجمحون ).
ایـن یکى از رساترین تعبیراتى است که قرآن در باره ترس و وحشت منافقان ویا بغض و نفرت آنان بیان کرده که آنها اگر در کوهها و حتى زیر و روى زمین راه فرارى پیدا کنند از ترس یا عداوت از شـمـا دور مى شوند ولى چون قوم و قبیله و اموال وثروتى در محیط شما دارند مجبورند دندان بر جگر بگذارند و بمانند!.
آیـه ـ شـان نزول : نقل شده که : پیامبر(ص ) مشغول تقسیم اموالى (از غنائم یا مانندآن )بود که یکى ازطـایـفه ((بنى تمیم )) فرا رسید,صدا زد:اى رسول خدا ! عدالت کن ! پیامبر فرمود: واى بر تو اگر من عدالت نکنم چه کسى عدالت خواهد کرد ؟!.
در این هنگام این آیه و آیه بعد نازل شد و به این گونه افراد اندرز داد.
تفسیر:.
خودخواهان بى منطق :.

در این آیه به یکى از حالات منافقان اشاره شده و آن این که آنها هرگز راضى به حق خود نیستند .
هـر کس جیب آنها را پر کند عادل است و از او راضى هستند و هر کس به خاطر رعایت عدالت حق دیگران را به آنها نبخشد ظالم و از او ناراضى مى شوند.
لـذا مـى گـوید: ((بعضى از آنها در تقسیم صدقات به تو عیب مى گیرند)) ومى گویند عدالت را رعایت نکردى (ومنهم من یلمزک فى الصدقات ).
اما در حقیقت چنین است که آنها به منافع خویش مى نگرند ((اگرسهمى به آنها داده شود راضیند و خـوشـحـال )) و تـو را مـجرى عدالت مى دانند هر چند استحقاق نداشته باشند (فان اعطوا منها رضوا).
((و اگـر چـیزى از آن به آنها داده نشود خشمگین مى شوند)) و تو را متهم به بى عدالتى مى کنند (وان لم یعطوا منها اذا هم یسخطون ).
(آیه ) ((ولى اگر آنها (به حق خود راضى باشند و) به آنچه خدا و پیامبرش در اختیار آنها گذارده رضایت دهند و بگویند همین براى ما کافى است و اگر هم نیازبیشترى داریم خدا و پیامبر از فضل خود به زودى به ما مى بخشند ما تنها رضاى خدا را مى طلبیم )) و از او مى خواهیم که ما را از اموال مردم بى نیاز سازد, اگر آنهاچنین کنند به سود آنهاست (ولو انهم رضوا ما آتیهم اللّه ورسوله وقالوا حسبنااللّه سیؤتینا اللّه من فضله ورسوله انا الى اللّه راغبون ).
(آیه ).
مصارف زکات و ریزه کاریهاى آن :.

در تـاریخ اسلام دو دوران مشخص دیده مى شود, دوران مکه که همت پیامبر(ص ) و مسلمانان در آن مـصـروف تعلیم و تربیت نفرات و آموزش و تبلیغ ‌مى شد, و دوران مدینه که پیامبر(ص ) در آن دست به تشکیل ((حکومت اسلامى )) وپیاده کردن و اجراى تعلیمات اسلام , از طریق این حکومت صالح زد.
بـدون شک یکى از ابتدایى و ضرورى ترین مساله , به هنگام تشکیل حکومت , تشکیل ((بیت المال )) است که به وسیله آن نیازهاى اقتصادى حکومت برآورده شود.
بـه همین دلیل یکى از نخستین کارهایى که پیامبر(ص ) در مدینه انجام دادتشکیل بیت المال بود کـه یـکـى از مـنابع آن را ((زکات )) تشکیل مى داد, و طبق مشهوراین حکم در سال دوم هجرت پیامبر(ص ) تشریع شد.
بـه هـر حـال آیه مورد بحث به روشنى مصارف واقعى زکات را بیان کرده و آن را در هشت مصرف خلاصه مى کند:.
1ـ ((فقرا)) نخست مى گوید: ((صدقات و زکات براى فقیران است )) (انماالصدقات للفقرا).
2ـ ((مساکین )) (والمساکین ).
3ـ ((عاملان و جمع آورى کنندگان زکات )) (والعاملین علیها).
ایـن گـروه در حقیقت کارمندان و کارکنانى هستند که براى جمع آورى زکات واداره بیت المال اسلام تلاش و کوشش مى کنند.
4ـ ((و کسانى که براى جلب محبتشان اقدام مى شود)) (والمؤلفة قلوبهم ).
                   
آنـهـا کـسـانـى هـسـتـنـد کـه انگیزه معنوى نیرومندى براى پیشبرد اهداف اسلامى ندارند, و با تـشـویـق مالى مى توان تالیف قلب , و جلب محبت آنان نمود, و در مباحث فقهى گفته شده که آیه مفهوم وسیعى دارد که کفار و غیرمسلمانان را شامل مى شود.
5ـ ((در راه آزاد ساختن بردگان )) (وفى الرقاب ).
یـعـنـى سهمى از زکات , تخصیص به مبارزه با بردگى , و پایان دادن به این موضوع ضدانسانى , و ((آزادى تدریجى بردگان )) داده مى شود.
6ـ ((ادا دیـن بـدهـکاران )) و آنها که بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهکارى مانده و از اداى آن عاجز شده اند (والغارمین ).
7ـ ((و در راه خدا)) (وفى سبیل اللّه ).
8ـ ((واماندگان در راه )) (وابن السبیل ).
یـعـنـى مسافرانى که بر اثر علتى در راه مانده , و زاد و توشه و مرکب کافى براى رسیدن به مقصد ندارند, هر چند افراد فقیر و بى بضاعتى نیستند.
در پـایـان آیه به عنوان تاکید روى مصارف گذشته , مى فرماید: ((این فریضه الهى است )) (فریضة من اللّه ).
و بـدون شـک ایـن فـریضه , حساب شده , و کاملا دقیق , و جامع مصلحت فرد واجتماع است , زیرا ((خداونددانا و حکیم است )) (واللّه علیم حکیم ).
نکته ها:.

1ـ فرق میان ((فقیر)) و ((مسکین )):.

بـه نـظر مى رسد که ((فقیر)) به معنى کسى است که در زندگى خود کمبود مالى دارد, هر چند مـشـغـول کسب و کارى باشد و هرگز از کسى سؤال نکند, اما ((مسکین ))کسى است که نیازش شدیدتر است و دستش از کار کوتاه است , و به همین جهت ازاین و آن سؤال مى کند.
2ـ تقسیم زکات به هشت قسمت مساوى :.

اکـثـریـت قاطع فقها بر اینند که اصناف هشتگانه فوق مواردى است که صرف زکات در آنها مجاز است , و تقسیم کردن در آن واجب نیست .
امـا چـگـونگى مصرف آن در این مصارف هشتگانه بستگى به ضرورتهاى اجتماعى از یکسو, و نظر حکومت اسلامى از سوى دیگر دارد.
3ـ نقش زکات در اسلام :.

نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد